Facebook

Twitter

Mapa web

Youtube

Instagram

Campus UNED

Julio Prada: "Os relatos sobre o ritual do rapado son moi precisos á hora de identificar aos verdugos"

8 de marzo de 2024

Terminaron as Xornadas de Historia Contemporánea da UNED e a Uvigo en Ourense. Nelas fíxose unha completa análise das claves que permiten abordar a represión franquista sobre a muller así como a súa reivindicación do papel a desenvolver nos primeiros anos da Transición.

OURENSE, 8 de marzo de 2024. Finalizaron as Xornadas de Historia Contemporánea e do Tempo Presente organizadas por UNED Ourense e Uvigo, que nesta ocasión estiveron dedicadas a estudar varios aspectos da muller durante o franquismo e na transición á democracia. Ofrecéronse numerosos datos que mostraron a potencia investigadora neste aspecto da nosa historia contemporánea. A introdución a ese estudo fíxoa o catedrático da Uvigo e profesor titor de UNED Ourense, doutor Julio Prada, quen ofreceu interesantes claves interpretativas para estudar a represión levada a cabo sobre as mulleres. Comezou trazando un longo percorrido historiográfico para sinalar que os primeiros estudos sobre represión de xénero "centráronse na reconstrución do protagonismo das mulleres republicanas durante a guerra civil e a posguerra partindo de fontes biográficas escrituras e orais, memorias e diarios transmiten visión especular dos discursos políticos do momento e silencian ás que quedaron na zona franquista. A obsesión por recuperar o nome dos suxeitos conduciu a un individualismo metodolóxico máis preocupado pola recompilación de nomes de represaliadas que por introducir as novas perspectivas abertas pola historia social e cultural". Engade o relator que concretamente empezou a interesar "a análise das formas nas que a ditadura modulou as experiencias femininas para conformar unha identidade común de historias de vida de mulleres que construíron a súa identidade desde culturas políticas antifranquistas ou en xeral antifascistas. Non sempre se superou o enfoque biográfico co cal as circunstancias particulares de cada muller aparecen como os únicos determinantes da súa acción colectiva, escurecendo así o proceso histórico no que se constrúen os suxeitos".

Un segundo momento coincidiu coa proliferación dos estudos sobre o universo penal franquista en xeral e dos cárceres femininos en particular. Así, sinala Prada, "ata mediados dos anos 90 non comezaron a publicarse estudos monográficos sobre cárceres específicos, debido á imposibilidade de acceso aos arquivos penais e militares. As máis recentes investigacións tratan de integrar a perspectiva de xénero nos estudos sobre a represión franquista guiadas por tres principios esenciais:

Lograr unha comprensión máis xeral e complexa da historia da represión e da resistencia ao franquismo (tanto nas formas organizadas e institucionalizadas de oposición e de loita clandestina como no que son as formas de resistencia cotiá).
Integrar toda unha serie de formas represivas que non existen no caso dos homes ou son absolutamente anecdóticas (violacións, os rapados, a violencia cotiá, a apropiación público-política da moral e dos corpos das mulleres...).
Con isto trataríase de superar os traballos que levaron a cabo "desde arriba", con puntos de vista moi institucionalizados e centrados na militancia política e sindical, esquecéndose dos mecanismos de control social e os micropoderes instalados na esfera pública e a vida cotiá, que é o reto polo que deben discorrer as novas investigacións.

As propostas desde Galicia

Julio Prada sistematizou as características fundamentais da devandita represión "a partir da metodoloxía que desenvolvemos en Galicia que, neste momento, é unha das Comunidades Autónomas nas que este tipo de investigacións tiveron un maior desenvolvemento. Como punto de partida debo advertir que nos imos a centrar en dúas grandes modalidades represivas, sen entrar noutros aspectos máis propios do ámbito da coerción como todos os relacionados coa construción do paradigma de muller no franquismo. É dicir, imos diferenciar basicamente entre a represión física, tanto no relacionado coas diferentes modalidades de execución, como na privación de liberdade, aspectos que tamén afectaron os homes; e, en segundo lugar, na represión sexuada, que padeceron as mulleres polo mero feito de selas".

Di o relator que convén ter presente que os iniciais estudos sistemáticos sobre a represión franquista en Galicia, a maioría froito de teses doutorais, "aínda que non eludían a análise da represión sobre as mulleres nin deixaban de destacar as diferenzas de intensidade respecto a os homes, non profundaron nas súas dinámicas específicas nin na natureza, en parte diversa, da mesma. Neste sentido, resulta moi significativo que a primeira síntese global que abordaba o seu estudo no conxunto do territorio galego non incluíse un apartado específico sobre a mesma cando noutros territorios do Estado xa se rexistraron avances significativos nesta liña. Por entón, traspasado o ecuador da primeira década do novo milenio, e deixando de lado algunhas achegas pioneiras que tardaron en ter continuidade, comezaron a ver a luz os primeiros traballos en forma de artigos, contribucións a congresos e xornadas e catálogos de exposicións que acreditaban un crecente interese pola temática non do todo alleo á eclosión memorialista característica daqueles anos. Como reflexo destes avances e das novas liñas de investigación que sobre a muller estaban a abrirse, non sen dificultades, no ámbito universitario, na obra colectiva dedicada a analizar o papel das mulleres en Galicia ao longo do século XX aparece xa un capítulo monográfico sobre a represión de xénero no que se esbozan algunhas das súas liñas fundamentais. De forma paralela, outras liñas de traballo comezaban a abordar o seu papel na guerrilla ou o seu paso polos diferentes centros de reclusión".

Nomes e Voces

A culminación destas liñas de investigación ten lugar, explica o doutor Prada Rodríguez, "coa publicación dunha obra monográfica na que ademais de acometer a análise da represión sobre as mulleres nas catro provincias galegas durante os anos da guerra civil profúndase nos roles que desempeñaron na resistencia armada ao longo dos anos 40 e primeiros 50 e puxéronselle nomes, voces e rostros ás que participaron na resistencia ao golpe, na guerrilla e ás que foron o principal soporte de fuxidos, guerrilleiros, topos e tamén das familias que quedaron. Traballamos, sobre todo, coa totalidade dos sumarios incoados pola xurisdición de guerra, o baleirado dos Rexistros Civís -culminado xa no seo do Proxecto Nomes e Voces- e a exploración das escasas fontes penais que se conservan, todo o cal nos permitiu fixar dun modo moi aproximado as cifras de represaliadas, tanto das executadas extraxudicialmente como tras sentenza de consello de guerra, así como das que sufriron penas de prisión".

En consecuencia, puxo de manifesto o relator, "desciframos a natureza da acción punitiva exercida polos tribunais militares e polas autoridades gubernativas no caso das mulleres, respondendo á cuestión crave da influencia do variable xénero. Pero tamén, fixemos visible a lóxica que guía a actuación dos rebeldes á hora de decidir sobre a execución das mulleres e determinamos que elementos foron decisivos para que unhas conseguisen salvar a súa vida mentres outras eran asasinadas sen concesión algunha ao seu sexo, establecendo con nitidez os perfís das executadas. E sobre todo, puidemos establecer un marco interpretativo que permitiu poñer de manifesto as características diferenciais da represión padecida polas mulleres e, por conseguinte, a multidimensionalidad do fenómeno represivo durante o franquismo. En definitiva, analizamos a nivel macro e micro a represión física sobre as mulleres ata alcanzar un nivel de coñecemento moito máis detallado que no caso dos homes como podedes ver en todas estas cifras nas que non vou entrar en detalle, pero que ao meu xuízo son imprescindibles como soporte empírico para poder responder á pregunta esencial desta intervención que é a de explicar cales son as claves interpretativas da devandita represión. E non só para o período da guerra civil, senón para a inmediata posguerra, ata mediados dos anos 40".

Clase de relixión para mulleres no franquismo

A represión extraxudicial sobre as mulleres

"En primeiro lugar, a que se refire á represión física con resultado de morte, distinguindo a que é aplicada polos tribunais de guerra da que se realiza á marxe destes; é dicir, a que diferencia entre represión xudicial e extraxudicial. Esta clasificación resulta o suficientemente nítida para permitir dar cabida a todas as modalidades represivas existentes, con todo, desde o punto de vista analítico, non transmite unha imaxe suficientemente precisa do que foi aquela e con iso a súa interpretación pode resultar, en certa medida, viciada. Por exemplo, dicir que nun determinado territorio dous de cada tres persoas foron asasinadas extraxudicialmente e só una tras ser sentenciada por un consello de guerra permite extraer unha serie de conclusións, sen dúbida interesantes", explica Julio Prada. "Pero se somos capaces de diferenciar _prosegue o relator_ dentro desas dúas terceiras partes a porcentaxe de quen perdeu a vida no curso de operacións militares das forzas rebeldes durante a semana que segue á declaración do estado de guerra; das que foron executadas en aplicación dos bandos de guerra ou sen formación de causa por atoparse incursas nalgúns dos supostos contemplados polos devanditos bandos de guerra; das que pereceron debido a operacións de castigo e limpeza relacionadas coa procura de fuxidos e guerrilleiros; das que foron sacadas dun cárcere ou do seu domicilio e executadas en calquera recóndito lugar; das que foron asasinadas sen intervir ningún móbil de tipo político ou social; etc., a interpretación enriquécese e complejiza de forma notable".

Tipoloxía das execucións extraxudiciais

O máis salvaxe da represión contra as mulleres en toda España, expuxo Prada Rodríguez, "non se exerceu a través da xuridicidade formal emanada dos consellos de guerra. Por exemplo, en Galicia, apenas o 7,25% das executadas foron como consecuencia dunha sentenza ditada por un tribunal, e aínda así incluíndo nesta porcentaxe ás tres mulleres fusiladas como resultado de dous sumarísimos de urxencia nos que nin sequera parecen ter parte o auditor nin o xeneral xefe da Oitava División Orgánica e que, á marxe da intervención duns teóricos xulgadores, gardan, se cadra, máis relación coas execucións sen formación de causa. As outras 64 mulleres asasinadas en territorio galego -excluíndo varios supostos que presentan dúbidas sobre se a causa da morte é produto da represión ou doutras circunstancias, un caso de suicidio cara o acoso ao que a muller e os seus compañeiros homes eran sometidos polas forzas da orde e unha presa asturiana falecida no cárcere de Lugo de morte natural- presentan unha tipoloxía diferente".

Ata 12 mulleres pereceron "no contexto das refregas nos primeiros días da sublevación, en concreto entre os días 20 de xullo, data de proclamación do estado de guerra en Galicia, e 22 de xullo E todas teñen lugar nos tres focos urbanos onde a resistencia á sublevación foi máis intensa: A Coruña (tres vítimas), Ferrol (cinco) e Vigo (catro), incluíndo neste último o barrio de Lavadores, hoxe integrado neste último municipio. A maioría faleceu no cruzamento de disparos que acompañou á lectura do bando de guerra e, sobre todo, cando as tropas trataban de liquidar os diferentes redutos de resistencia -o cadáver de varias delas foi recollido en plena vía pública-".
As vítimas de operacións de castigo e limpeza corresponden case na súa totalidade a mulleres implicadas en dar refuxio a homes fuxidos buscados polas autoridades: "en total dez, repartidas polas provincias de Lugo, A Coruña e Pontevedra".
As execucións extraxudiciais directamente «por orde militar» supoñen outros quince casos de mulleres asasinadas que á súa vez responden a tres tipoloxías distintas: por unha banda temos ata tres fusilamentos en Montecubeiro (Castroverde, Lugo) relacionados coa cuestión dos fuxidos, que presentan un modus operandi bastante singular: datas diferentes e orde militar directa, pero cunha dinámica máis propia dos paseos. Con independencia do que poderíamos denominar os seus aspectos formais, mostran notables paralelismos coas outras cinco execucións sen formación de causa, catro da provincia de Ourense e unha da de Pontevedra: é dicir, teñen lugar en aldeas de marcado carácter rural, están relacionadas coa cuestión dos fuxidos e afectan a mulleres con algún tipo de relación familiar ou afectiva cos homes aos que protexían e que non se distinguiron por un compromiso político ou social previo. O que os diferenza é o modo en que teñen lugar as execucións: nuns casos son decretadas e realizadas de forma directa por quen manda as patrullas que asaltan os seus fogares e noutros é a máxima autoridade militar da provincia a que dá a orde; nuns prodúcense no lugar de residencia das implicadas ou nas súas inmediacións e noutras na capital provincial, previo paso por un centro de reclusión e no lugar destinado ao fusilamento dos condenados en consello de guerra. Por último, están eses sete asasinatos nos que as deficiencias documentais non permiten determinar con precisión se as autoridades quixeron mesturar a aplicación dos bandos de guerra coas prácticas propias dos paseos ou se, simplemente, decidiron acabar coas súas vidas mediante unha modalidade extranormativa sen consideración algunha a outro tipo de circunstancias. Tamén neles é posible identificar algúns trazos similares: todas as vítimas foron axustizadas en Ferrol, cinco delas o 20 de setembro de 1936 e outras dúas na xornada do día 22 dese mesmo mes. Polo menos cinco estaban casadas e dedicábanse na súa maioría ás faenas do fogar, pero as súas idades oscilaban bastante, entre os 20 e os 54. En tres supostos carecemos de datos sobre a súa filiación, pero en, polo menos, outros catro, o compromiso político e social era explícito e todo indica que, a diferenza das dúas tipoloxías extraxudiciais anteriores, non foron tampouco alleas á resistencia na cidade departamental. Nos outros vinte e sete casos de asasinadas (42,19% do total das execucións extraxudiciais) non só non se produciu a incoación dun sumario para depurar as súas presuntas responsabilidades, senón que nin sequera pode esgrimirse como pretexto a existencia dunha norma, o bando de guerra, que concedía aos responsables das columnas e patrullas e ás autoridades militares a facultade de decretar o fusilamento sen formación de causa dos implicados en actividades de resistencia ou ocultación de fuxidos, como habemos visto que ocorreu nun bo número de exemplos. Neste caso, o tempo transcorrido e a propia natureza dos asasinatos, sen apenas outra pegada documental que os Rexistros Civís impiden reconstruír con fidelidade as circunstancias da súa morte. Aínda así, tamén podemos trazar unhas breves pinceladas do que foi o perfil de muller executada extranormativamente: mulleres maduras (o 73,08% das coñecidas ten máis de 30 anos), dedicadas na súa maioría ao sector primario (36% das que puidemos determinar a profesión) e ás tarefas do fogar (32%), seguidas dun variado conxunto de empregadas por conta propia (20%).

Polo menos na metade dos casos existe unha vinculación familiar, afectiva ou de simpatía ideolóxica cun home que foi represaliado ou perseguido; unha cifra de mínimos na medida en que en case unha terceira parte dos asasinatos non puidemos reconstruír as traxectorias persoais das vítimas. As mulleres paseadas que destacaron pola súa actividade política ou social na etapa republicana ou tiveron un papel relevante na resistencia ao golpe non chegan ao 30%, e a protección a elementos fuxidos buscados polas autoridades parece ter notable influencia no seu asasinato en algo menos da quinta parte dos casos.

Afirma Julio Prada que non é sinxelo tentar explicar "este enorme predominio das execucións extraxudiciais no caso das mulleres aínda que poderiamos ter en canta algúns elementos:

Por exemplo, apuntouse que os consellos de guerra reservábanse para personaxes significados e persoas cun destacado papel na resistencia ao golpe, requisitos que non cumprirían na maioría dos casos as mulleres, pero isto dista moito de ser unha realidade contratada, xa que tamén foron sometidos a consello de guerra persoas carentes de toda significación, tanto homes como mulleres.
Outro elemento tería que ver coa concepción dos rebeldes achega do protagonismo das mulleres na rebelión no sentido de que, maioritariamente, atribúeselles unha incapacidade para influír realmente nos homes a pesar das condenas a prisión. "Na miña opinión quizá influíron de forma máis decisiva outros elementos como a «incomodidade» que significa ver a unha muller #ante un tribunal e a «inconveniencia» política de sacalo a luz pública dado o papel que cumprían as mulleres nos esquemas mentais dos sublevados. Tamén habería que ter en conta unha maior porcentaxe de mulleres asasinadas á marxe das estruturas xerárquicas de decisión, moito máis presentes no caso dos homes, e do mesmo xeito que sucedía con isto, a utilidade desta modalidade represiva para maximizar a extensión do terror", manifestou o profesor.

As mulleres cara os tribunais de guerra

Mesmo logramos reconstruír os contextos das diferentes condenas a prisión e morte polos tribunais de guerra: a resistencia ao golpe, a relación cos fuxidos, os berros subversivos e a difusión de bulos, os delitos económicos e outros contextos diversos e a partir deles o primeiro que chama a atención é a comparativamente escasa presenza das mulleres en consellos de guerra con relación aos homes, o que se explica fundamentalmente por catro variables:

A reducida mobilización sociopolítica anterior ao golpe de estado.
A escasa participación feminina en resistencia que atopou leste.
A non apertura dun proceso revolucionario na retagarda galega que abrise a porta a un maior protagonismo das mesmas.
A existencia dun forte continxente de fuxidos desde que os rebeldes fanse co control do territorio ao que un bo número delas mostrouse disposto a prestar auxilio.

Sobre estas variables, indica o relator, incidiron un gran número de factores, algúns idénticos aos que operaron sobre os homes e outros tamizados polas propias concepcións que os rebeldes tiñan sobre o papel que a muller desempeñara e debía desempeñar na sociedade. Doutro xeito non se explica como só cinco mulleres -en realidade dúas, se prescindimos dos tan repetidos sumarísimos de urxencia nos que nin sequera interviñeron as máximas autoridades militares-xudiciais da División- foron executadas tras unha sentenza de consello de guerra e en cambio, como acabo de sinalar, outras 64 foron vítimas de procedementos extraxudiciais. En consecuencia, poderiamos preguntarnos se o sexo pode ser considerado unha variable independente ao aplicar e modular a represión física levada a cabo polos rebeldes. Dito doutro xeito: a igualdade de conduta punible, polo só feito de ser muller, aplícase unha penalidade diferente á que se impoñería a un home? Eu creo que, como ocorre con tantos outros aspectos ligados á represión, a realidade demostra que non é posible contestar de forma categórica e excluínte. A variable sexo non é susceptible de ser illada doutras moitas que interveñen no proceso represivo. Nin aínda cando puidesen darse supostos en que a unha muller e a un home deténselles ao mesmo tempo, acúsaselles de idénticos feitos, teñen análogos antecedentes e informes de conduta, as súas declaracións son exactamente coincidentes e os seus xulgadores son os mesmos, poderiamos operar con total certeza. De feito, nin sequera cando todas estas circunstancias afectan por igual a dúas ou máis homes -ou a dous ou máis mulleres- o castigo imposto foi en todos os casos coincidente".

Isto, segundo Julio Prada, non é obstáculo "para recoñecer unha serie de pautas que permiten, en primeiro lugar, afirmar que o xénero é unha variable que debe ser considerada á hora de analizar o proceso represivo. É dicir, este último -o que chamariamos a variable dependente- non pode ser aprehendido en toda a súa complexidade se non se ten en conta que os rebeldes e os seus apoios sociais actuaban inspirados pola súa particular atribución cultural de roles e comportamentos a cada un dos sexos, ou o que é o mesmo, en moitos casos é evidente que as decisións dos tribunais con relación ás mulleres viñan inspiradas en non poucos casos polas circunstancias propias do seu sexo. Pero, como operaban exactamente tales circunstancias? Atenuando ou agravando a responsabilidade da transgresora? Sempre na mesma dirección ou mudando de signo en función de determinadas consideracións? De forma invariable en sentido positivo, xa fose diminuíndo ou aumentando a carga da pena, ou tamén resultaron ás veces indiferentes? Comezando por esta última cuestión, habería que dicir que, en efecto, temos abundante mostra de exemplos nos que o xénero non parece influír de modo terminante na imposición dunha condena, aplicándose análoga sanción a mulleres e homes incursos nos mesmos feitos punibles".

Tratamento máis favorable

"En cambio, noutros, acaece xusto o contrario. Determinados trazos atribuídos á idiosincrasia feminina xogaron moitas veces no seu favor á hora de obter un tratamento máis favorable por parte dos xulgadores, pois moitas veces consideráballas seres faltos de cultura, privadas de determinación ou vontade, incapaces de pensar e de actuar por si mesmas, carentes de eficacia á hora de influír sobe as masas, subordinadas aos seus pais, maridos ou compañeiros por razóns de afecto obediencia ou simple ineptitude etc. Pero tamén á inversa, xa que tampouco faltan os casos, aínda que en conxunto menos abundantes, onde esas representacións das mulleres coadxuvaron á imposición dunha penalidade agravada. Nestes supostos quíxose ver nelas a elementos hábiles para secuestrar a vontade dos seus maridos, dominantes nos seus fogares, propagandistas eficaces de doutrinas desintegradoras, entusiastas revolucionarias dispostas a pasar a coitelo ás xentes de orde, dexeneradas perigosas para o Movemento etc.", declarou Prada Rodríguez, salientando que esa dualidade "obriga a analizar con sumo coidado os diferentes sumarios para non emitir xuízos apriorísticos, tendo en conta que o dereito penal, incluído o Código de Xustiza Militar, consideraba unha circunstancia agravante actuar como elementos principais ou directores na perpetración do delito, e como atenuante, facelo como meros partícipes ou dirixidos. E ambas as dúas foron utilizadas tamén para modular a pena dos homes, polo que non debe deducirse de forma automática que se están utilizando consideracións de xénero cando a unha muller impónselle unha pena maior ou menor en función de que lla considere dirixente ou subordinada. Existen procesos nos que os xuízos sexistas están presentes en boa parte das actuacións que conforman o expediente, contaminándoo desde a apertura de dilixencias ata a súa resolución final. Noutros, aínda non estando exentos daqueles, a imposición da pena estivo guiada por razóns que non gardan relación cos mesmos e noutros, por fin, a condición de muller da imputada non parece ser decisiva para o desenlace da causa.

"O mesmo ocorre coa apreciación da transcendencia das condutas polas que se condenou a mulleres e que, nun número moi elevado de homes, significou unha condena á morte. E é que a reiteradas perversidade e transcendencia, utilizadas de forma sistemática como circunstancias agravantes polos consellos de guerra para impoñer as penas máis severas, dificilmente podían ser apreciables en puridade nunha terra na cal, a salvo de casos moi excepcionais, os desmáns tras producirse o golpe de estado brillaron case pola súa ausencia, onde as baixas dos rebeldes foron contadas tras a declaración do estado de guerra, que quedaba moi afastada das frontes de combate e onde non houbo bombardeos nin accións que explicasen represalias como as documentadas noutras latitudes", sinala o relator.

Reclusas no obradoiro da prisión de Alcalá de Henares.

Mulleres e cárceres

A experiencia carcelaria das mulleres castigadas a penas de prisión "aínda presenta moitos puntos escuros, aínda que non tanto desde a óptica dos escasos relatos, repetidos ata a saciedade, daquelas que soportaron longas estancias entre reixas pola súa nítido compromiso político nos anos da guerra civil e a longa posguerra. Nin tampouco desde o punto de vista cuantitativo, unha vez que o máis que satisfactorio estado de conservación dos sumarios militares permite profundar nesta cuestión. Estou a referirme, sobre todo, ás detidas gubernativas, que apenas se puideron ser estudadas pola marcada insuficiencia de documentación. Para facernos unha idea da importancia que ten abordar o seu estudo se o que pretendemos é obter unha radiografía o máis aproximada posible do que foi a represión franquista bastará un simple dato cuantitativo: en Galicia só 127 mulleres foron condenadas polos tribunais de guerra entre 1936 e 1939 á pena de morte ou a penas de cárcere, pero en realidade o número de encartadas ascende a 715. Case todas, salvo un número moi reducido que figuran encartadas en rebeldía ou contra as que se suspendeu o procedemento por diversas razóns, pasaron por algunha dos cárceres radicados nas catro provincias galegas e a elas habería que sumar unha cantidade seguramente máis elevada das que non foron nunca encartadas nun proceso, pero cuxo número exacto é imposible de cuantificar se pensamos que A Coruña e Pontevedra non se localizaron aínda fontes seriadas que permitan ofrecer cifras concretas. Só en Ourense, onde as fontes son máis completas, o número total de presas políticas e comúns entre 1936 e principios dos anos 50, superaría holgadamente os dous milleiros". Segundo o relator, estas carencias adquiren a súa verdadeira significación "se temos en conta, en primeiro lugar, que hai territorios nos que non existiron prisións centrais de mulleres, como foi tamén Galicia, polo que todas as condenadas polos tribunais de guerra a penas de certa entidade extinguiron a súa condena fóra das súas fronteiras. E, sobre todo, polas características do modelo represivo implementado na retagarda para forzar a presentación de elementos fuxidos, limitar as súas posibilidades de organización e estrangular as bases de apoio da resistencia armada. Neste sentido, o mesmo no caso de homes que de mulleres, as autoridades militares recorreron con profusión a detencións selectivas que podían implicar, ás veces, pasar longos meses recluído nos muros de calquera prisión provincial ou de partido sen cometer ningún delito nin atoparse formalmente acusado de calquera comportamento ilícito, nin sequera desde a óptica dos sublevados. Pero no caso das mulleres esta estratexia resultou moito máis rechamante, non só polo que significou en termos porcentuais respecto a as finalmente condenadas por móbiles políticos, senón porque na gran maioría das ocasións o seu castigo non se debía tanto ao seu teórico perigo ou ás súas actividades canto ás atribuídas aos seus familiares homes: converténdoas en auténticos reféns para o logro de tales obxectivos, castigábase tamén a través delas a quen non se logrou capturar".

Grupo de mulleres encarceladas durante os anos de dictadura franquista.

"A cuantificación de mulleres que pasaron polas prisións presenta outras dificultades para sumar á escaseza de documentación e aos problemas á hora de distinguir entre 'políticas' e 'comúns'. En primeiro lugar, non sempre as fontes, aínda sendo seriadas, permiten determinar cando unha delas é detida e posta en liberdade en varias ocasións -algo fundamental, sen ir máis lonxe, para desvelar a estratexia represiva das autoridades nos xa comentados supostos de auxilio a fuxidos e guerrilleiros- ou cando unha desas frecuentes «saídas» que aparecen nos libros de rexistro dos cárceres trátase, en realidade, dun traslado a outra prisión. Todo iso dificulta, en definitiva, os intentos de reconstruír o currículo carcelario de moitas destas mulleres, sobre todo se queremos ir máis aló das breves notas que adoitan aparecer nos expedientes persoais das mesmas, alí onde se conservaron e resultan accesibles, e penetrar na intrahistoria de cada unha delas".

"E por último, é necesario adoptar un criterio uniforme e racional á hora de tentar establecer o número aproximado de mulleres que pasaron polas prisións franquistas para non duplicar os algarismos. Neste sentido, o primeiro é distinguir entre 'mulleres' e 'ingresos', pois con frecuencia, e facendo xa abstracción dos comentados traslados, unha mesma muller -e un mesmo home- podía ingresar repetidas veces nun centro de reclusión ao longo da súa vida polos mesmos, parecidos ou completamente diferentes motivos: tres, catro ou ata seis ingresos ao longo de máis dunha década non foron excepcionais en diferentes prisións. Ademais, debe optarse polo criterio de territorialidade, polo de natureza ou polo de residencia á hora de realizar os cálculos. O primeiro é, sen dúbida, o máis utilizado polos especialistas, sobre todo á hora de cuantificar vítimas, pero tamén existen poderosos argumentos en sentido contrario: ser executada nunha provincia por puro «azar xeográfico» ou cumprir condena nunha localidade diferente á de residencia -co que isto significa naqueles casos nos que non existen prisións centrais de mulleres- é razoable que converta á vítima en «veciña» da mesma a efectos contables?"

Que se entende por represión sexuada

"O que singulariza á represión sexuada sería o exercicio dunha violencia sobre as mulleres polo mero feito de selo. Á marxe da extensión que queiramos conceder ao concepto de violencia ('todo ataque material e simbólico que afecta a súa liberdade, dignidade, seguridade, intimidade e integridade moral e/o física'). Por tanto, o primeiro que debe terse en conta é que esa violencia ten lugar nunhas coordenadas sociohistóricas específicas, aínda que determinadas manifestacións da mesma prodúzanse no marco de culturas e relacións identitarias moi diferentes. Por iso, aínda que é certo que supón un reflexo das relacións asimétricas entre homes e mulleres, o seu carácter multidimensional esixe ter en conta diferentes perspectivas de análises, por suposto a política, pero tamén a antropolóxica e cultural". E aquí, segundo advirte Julio Prada, xorde a primeira cuestión sobre a que chama a atención e que ten que ver co problema das fontes que podemos utilizar para abordar esta violencia. "Sabemos que as fontes escritas son escasas, aínda que non inexistentes, e que tampouco abundan os testemuños gráficos, a diferenza do que ocorre en diferentes países europeos despois da segunda guerra mundial ou con manifestacións contemporáneas a nós nas que se segue practicando o rapado sobre mulleres en contextos moi diferentes. Por iso, a maioría de quen nos enfronto a estas cuestións tivemos que recorrer a testemuños orais solicitados ao longo dos 'diferentes tempos' que se sucederon desde que comezamos a investigar a represión franquista. Por tanto, cabería preguntarse cal sería a validez historiográfica dun relato (re)construído case 90 anos despois de acontecidos os feitos que se lembran a partir das evocacións dos descendentes ou dos veciños das vítimas, dada a práctica desaparición das mulleres que sufriron en primeira persoa este tipo de represión. Na miña opinión, isto exponnos novos retos dos que non sempre conseguimos saír ben parados e en parte, eu creo que iso se debe a que continuamos facendo aos nosos interlocutores as mesmas preguntas que nos gustaría realizar aos seus achegados fai oitenta anos, sen ser moitas veces conscientes de como esas narrativas fóronse acomodando aos diferentes presentes que se foron sucedendo desde entón. En realidade, ó meu entender, hai tempo xa que estamos inmersos nun proceso no que o historiable, máis que o feito represivo en si, son os diferentes discursos sobre o mesmo e os distintos tempos de cada unha desas narrativas. Porque é precisamente esa reescritura da representación das vivencias daquelas mulleres a que dota de novos significados a unhas experiencias que xa non podemos aprehender a través dos testemuños de quen as padeceu, pero que con todo continúan proxectándose sobre o noso presente".

As vítimas

"As narrativas que chegaron ata os nosos días do rapado permiten perfilar de forma máis ou menos clara -sinala o doutor Prada Rodríguez- os trazos esenciais das vítimas que foron sometidas a esta clase de vexación. Da súa análise é posible colixir, en primeiro lugar, que non existe un único prototipo de muller susceptible de atraer sobre si a atención dos perpetradores. Non o hai, por exemplo, por razóns de idade, pois están documentados casos de nenas de 14 ou 16 anos, de mulleres novas, maduras e ata de anciás. Tampouco desde o punto de vista da clase ou a condición social: certamente parecen abundar máis as de condición humilde, o que garda relación tanto coa natureza do proceso represivo como co seu abafador peso en termos porcentuais sobre o conxunto da poboación, pero tamén 'distinguidas señoritas' de 'boa familia' e raparigas de clase media sufriron idéntica humillación a outras de menor fortuna e peor berce. Mesmo a súa beleza exterior, moitas veces idealizada nos testemuños orais e que en máis dunha ocasión foi identificada como o móbil último do agravio, non parece ser determinante nin nun sentido nin noutro. En consecuencia, para caracterizalas, parece que o noso foco de atención debe dirixirse, sobre todo, cara ás motivacións dos represores; cara aos diferentes elementos que puideron intervir no seu señalamento. E para iso, a falta de testemuños dos perpetradores, non temos máis remedio que acudir ao xuízo das propias vítimas e á percepción de quen non foron actores principais senón espectadores do drama e á de quen, dun modo ou outro, participaron na (re)elaboración das múltiples narrativas que o seu recordo foi construíndo ao longo do tempo".

Julio Prada asegura que ao enfrontarnos a estes relatos, "convén distinguir entre o que puideron ser as razóns concretas polas que un ou varios dos perpetradores sinalaron á vítima (as rifas e resentimentos por cuestións en grao sumo variado -laborais, lindes, regas, herdanzas, débedas…-, moitas veces relacionadas máis cos seus achegados homes que con elas mesmas, e, sobre todo, o despeito amoroso son os motivos máis socorridos a xuízo das entrevistadas ) e a pléyade de explicacións coas que os diferentes narradores tratan de atopar sentido aos impulsos dos verdugos e que, en última instancia, son as que converten un acto de vinganza persoal nun acto de exclusión social de natureza colectiva, que case sempre está presente en todos estes comportamentos que serven de pretexto para xustificar cara as audiencias a escenificación do castigo: a 'desviación' ou, se se quere, a 'transgresión' feminina, xa sexa en primeira persoa ou de forma transitiva, é dicir transferida a través dos seus achegados homes. A natureza da 'desviación' feminina pode ser moi diferente e, desde logo, existen exemplos de mulleres que comparten certas experiencias e outras que non parecen encaixar en moldes ríxidos. Pero aínda así, perfílansenos dúas grandes categorías.

A primeira inclúe a aquelas que das máis diversas maneiras transgrediron os roles de xénero dominantes na época e que, por conseguinte, resultaban antagónicas cunha determinado paradigma de muller que se vai perfilando durante a guerra civil e a posguerra. Mozos e non tan novos que, a pesar dos relativos avances que supuxo a experiencia republicana, participaron en diferente grao dos grandes debates sociopolíticos do seu tempo, desempeñando un activo papel en organizacións de signo esquerdista, que romperon os axustados moldes do ámbito doméstico no que estiveran recluídas, e atrevéronse a tomar a palabra en mitins de contido político ou social, a encabezar manifestacións portando unha bandeira, a demandar o recoñecemento dos seus dereitos en igualdade de condicións aos homes, a esixir que se lles permitise vivir a súa sexualidade de modo máis pleno e libre, a exteriorizar o seu desacordo ou a súa conformidade en asembleas, reunións e xuntas, a votar dacordo con a súa conciencia, a estar presentes en ámbitos de sociabilidade que lles habían estado vedados, a exercer unha profesión que non estaba ben vista nunha muller, a decidir por si mesmas se se peiteaban e vestían dacordo con a moda, se acudían á igrexa para cumprir cos seus deberes relixiosos ou se optaban pola práctica dun deporte. En definitiva, mulleres que se atreveron a ser maiores de idade política e socialmente; mulleres que se converteron en cidadás de pleno dereito e quixeran exercer como tales.
A segunda destas categorías estarían aquelas mulleres cuxas mostras de transgresión non procederían tanto da violación por si mesmas dos seus roles tradicionais canto por considerarse que debía recaer sobre elas o castigo polos comportamentos dos seus familiares homes. En ocasións, como anticipamos, tan só polo feito de procrear, convivir, xacer ou traballar con ou para un vermello, coma se xulgásellas por descoidar ou fracasar no seu papel de nais, esposas ou compañeiras e fosen con iso responsables do comportamento desviado dos homes. Noutros casos, por desempeñar un papel máis activo como soporte material dos escapados ou escondidos, facilitándolles refuxio, alimentos e información. Noutros, en fin, por utilizarse o seu corpo como medio para ferir ou forzar a entrega do home fuxido. Mujeres, en definitiva, que non exteriorizaran un compromiso político e social e que foron castigadas como resultado do desempeño dun rol moito máis tradicional e subalterno que aínda que non atentaba contra ese paradigma de muller desexable polos rebeldes, resultaba inadmisible cando o seu desempeño recaía sobre un 'vermello'».

Mulleres rapadas en Montilla, Córdoba, como castigo e humillación por parte dos sublevados.

Os verdugos

Os relatos sobre o ritual do rapado son moi precisos á hora de identificar os verdugos. Así, sinala o relator que o grupo máis numeroso "confórmano milicianos dun e outro signo, veciños da mesma localidade ou chegados doutras máis ou menos próximas, aínda que os falanxistas, obviamente polo seu maior número pero tamén porque en moitas provincias a súa extracción facíaos máis proclives a estas prácticas, levan a palma. Con todo, á marxe do seu maior peso no conxunto das milicias de segunda liña, son as particularidades locais as que marcan a pauta. Así, os 'cívicos' non encadrados de modo oficial en ningunha das grandes organizacións ata a súa integración no conglomerado que xorde do Decreto de Unificación do 19 de abril de 1937, tiveron un papel de primeira orde nalgunhas poboacións onde o peso ou a saña daqueles eran menores. E aínda que en moito menor grao, as boinas vermellas ou as camisas verdes caqui tamén destacaron en máis dunha ocasión entre quen dirixía a liturxia do esquilado feminino".

"Algunhas testemuñas inclúen entre as trasquiladoras a mulleres. As pertencentes á Sección Feminina son as que máis parecen distinguirse na planificación e a perpetración de tales actos, pero tamén hai exemplos doutras que carecían de filiación política. Se non resulta sinxelo profundar nos móbiles dos perpetradores homes, moito menos éo no caso destas mulleres, primeiro porque do mesmo xeito que aqueles non se prestaron a declarar as razóns da súa proceder, e sobre todo porque son moito menos abundantes as referencias orais que tratan de profundar neles. O despeito amoroso, recorrente no caso dos homes, parece ser anecdótico, aínda que é verdade que non faltan insinuacións dunha relación frustrada co marido ou o compañeiro da vítima, quizá demasiado escasas para facer delas categoría. O mesmo ocorre con aquelas que non apuntan directamente cara a un desengano, pero si cara á envexa porque a beleza física da vítima atraía sobre ela a mirada dos mozos da localidade en cuestión", indica Prada Rodríguez.

Un último grupo de esquiladores estaría conformado por "suxeitos homes obrigados polos milicianos a rapar ás mulleres. Nuns casos parece que o determinante da coacción ten que ver coas súas ideas esquerdistas, de modo que forzándoos a cometer semellante vexación en 'unha das súas' a humillación é dobre e, quizá, máis agravada, aínda que de novo son as percepcións individuais as que resultan determinantes á hora de interpretar se a vítima feminina houbera preferido soportar a afronta sendo inflixida por un daqueles uniformados ou a mans destes desdichados. Noutros parecese que a elección non ten outra connotación que a profesión de perruqueiro do coaccionado, pero noutros oficio e ideoloxía van unidos. Noutros, en fin, parece que o que se busca aposta é reforzar o carácter ignominioso da ultraxe a través do instrumento en si e non tanto da persoa do obrigado, como cando se arrastra a un paisano para perpetrar o acto cunha maquinilla de trasquilar ovellas ou burros. Milicianos, determinados grupos de mulleres e homes forzados a actuar de verdugos non esgotan, con todo, todas as posibilidades que recolle a rica tradición oral respecto diso. Habería que lembrar, por exemplo, os casos nos que se fala de veciños anónimos que non pertencían a ningunha milicia, as máis das veces caracterizados de forma bastante difusa e imprecisa pero outros sinalados con nomes e apelidos. E mesmo parecen darse exemplos de mulleres obrigadas a raparse a si mesmas e doutras que, asumindo o inevitable do castigo, chegan a autoinfligírselo ou a levalo a cabo elas mesmas sobre unha familiar nun intento de evitarlles esta parte da humillación pública".

Julio Prada salienta as dificultades para atribuír roles excluíntes a verdugos, sinaladores e cómplices. "Non faltan testemuñas orais nas que os máis perversos sicarios deveñen en anxos da garda de potenciais vítimas ás que se achaban unidas por lazos de parentela, familiaridade, veciñanza, débito ou favor. Ese mesmo falanxista que participaba na elaboración das listas das que habían de ser rapadas sen o menor remorso, conducíaas co resto da partida ao lugar do escarnio, interviña de forma activa no ritual e era o primeiro en esgrimir a botella de rícino, tamén tachaba o nome dunha veciña marcada por asistir a un mitin de Pasionaria cada vez que aparecía o seu nome nunha relación sen máis argumento cara os seus correlixionarios que 'era unha boa moza que non se metía en nada'. E aínda que é verdade que detrás dos centenares de testemuños que traen a colación a figura arquetípica do bo samaritano pode haber moito de ficción construída ou dun intento de exculpar a determinados personaxes e mesmo a todo un colectivo, o estendido de tales relatos ponnos necesariamente en garda #ante lecturas en exceso simplistas que tenden a considerar que os comportamentos e as actitudes son estáticas e inmutables, cando ocorre todo o contrario".

A complicidade social

A dimensión pública destes actos de rapado, seguindo a Julio Prada, "obrigaríanos tamén a reflexionar sobre o papel desempeñado no mesmo por quen non son susceptibles de encaixar nas categorías de verdugos ou vítimas; é dicir, os cómplices e os meros espectadores. Para que unha práctica de semellante natureza esténdase con tal profusión por toda a España sublevada requírese un certo nivel de complicidade social. Tamén o é que esixe a aquiescencia das autoridades militares que as alentaron en moitos casos ata que, alcanzados os propósitos a que servían, ditaron normas prohibíndoas; primeiro sobre o papel, máis tarde limitando a súa exhibición e, ao final, impedindo que continuasen ata que unha determinada conxuntura fixese de novo aconsellable practicar algún escarmento illado. O grao de complicidade de quen non acadan a condición de perpetradores foi moi variado. A uns, as fontes atribúenlles a credencial de meras comparsas, limitando o seu papel ao de actuar a rebufo do que facían outros de maior significación; a outros, pola contra, responsabilízallos de ser os verdadeiros instigadores da sinalización e do posterior castigo, aínda que á hora de executalo prefiran manterse nun segundo plano; outros máis ben parece que encaixarían na categoría de cooperadores necesarios, xa fóra por absterse de intervir estando obrigados a facelo xa porque sen o seu concurso os perpetradores non puidesen actuar. A complicidade por inacción de quen non tiñan máis servidume que a de compartir idéntica condición humana que as vítimas nos introduce, en fin, no espiñento e perturbador campo da 'culpa colectiva' de todo o agregado social unido a aquelas por meras relacións de veciñanza ou proximidade de vida. Unha incomodidade que se acrecenta con só traer a colación as ocasións nas que a intervención dun personaxe influente -un sacerdote, un militar, un potentado ou alguén con certo prestixio na comunidade- evitou que unha muller fose pelada e, sobre todo, as veces nas que individuos, tanto homes como, sobre todo, mulleres, que carecían de todo ascendiente lograron idéntico resultado só con enfrontarse aos verdugos. E tamén nos conduce a analizar o non menos complexo papel desempeñado polos espectadores nos diferentes actos dos que constaba a representación. Do ocorrido en Francia tras a liberación quedaron abundantes testemuños gráficos que, lamentablemente, non existen en España. En consecuencia, debemos acudir unha vez máis aos diferentes relatos que nos foron legados e ás escasas fontes escritas que fan referencia. E estes transmítennos unha ampla paleta de tonalidades: desde veciños que foron obrigados a presenciar o castigo á forza a outros que acudiron simplemente impulsados polo clima de terror existente, pasando por outros que acudiron de bo grado e mesmo participaron compracidos de toda a liturxia, aínda que o seu nivel de anuencia ou de fanatismo non alcanzase ao extremo de querer asumir o mesmo protagonismo de quen optou por exercer de verdugos. Pero o certo é que entre o deleite duns e a manifesta desaprobación doutros, a maioría parece consentir ou calar por indiferenza, desidia, incuria ou mera covardía".

Mujeres na contorna da Cidade da Selva

Laura Martínez Panizo, graduada en Historia e Máster en Historia Contemporánea pola USC, falou de Mulleres na contorna de Cidade da Selva: a materialidade, a memoria e os documentos desde a perspectiva de xénero. A súa intervención parte das experiencias desenvolvidas en Sputnik Labrego, Asociación Científica dedicada a investigar e analizar as formas de resiliencia e de adaptación das sociedades campesiñas galegas cara procesos históricos de grandes transformacións, poñendo o foco no papel da materialidade na construción da identidade campesiña. "O caso de estudo A Guerra Civil e a construción do Estado totalitario franquista como a imposición definitiva da Modernidade nas comunidades campesiñas galegas, abranguen a investigación de Ciudad da Selva, denominación que o Estado Maior da Federación de Guerrillas de León-Galicia deu nos seus estatutos ao conxunto de campamentos instalados nos montes de Casaio (Ourense) para desenvolver a súa actividade guerrilleira co firme propósito de acabar co franquismo e o fascismo en España durante os anos 40. O proxecto integra unha perspectiva de xénero co obxectivo de entender como eran as relacións entre mulleres e homes dentro deste contexto, estudando a contorna de Ciudad da Selva como un espazo de resistencia, zona motor da economía da contorna moi ben coñecida pola xente da zona, onde a muller non está reducida ao espazo doméstico, mais expándese polo rural desenvolvendo as actividades propias da subsistencia na montaña. Aínda así, e incluso no monte, as mulleres non deixarán de habitar espazos masculinizados".

Violencia institucional de xénero na Transición

Outra relatora, Enya Antelo Alvite, graduada en Historia e Mestrado en Historia Contemporánea da USC, diserto sobre (In)xustiza transicional: violencia institucional de xénero na Transición á democracia. Expuxo que a violencia de xénero é unha cuestión que "funcionou como elemento movilizador dos Feminismos, aglutinándoos en momentos determinados, aínda coas súas diverxencias internas. A pesar dos debates actuais (e aínda que é innegable que algunhas desas frontes feministas perpetúan violencias cara a outros), se botamos a vista atrás atoparemos que a violencia de xénero reuniunos nas rúas e nas institucións en diferentes momentos da Historia recente".

No ano 2019, máis dunha década despois da Marcha Mundial das Mulleres, "mobilizámonos de forma masiva e global en torno ao himno chileno das Teses, denunciando a violencia sexual e a súa institucionalización.

En España, un ano antes, convocábase unha folga xeral para o 8 de marzo que resultou fortemente apoiada. Un apoio no que tiveron moito que ver casos concretos tamén relacionados coa violencia sexual e a violencia de xénero perpetuada polas institucións, como o de Juana Rivas, Marta do Castillo ou A Manda. Eses casos funcionaron como espita para reclamar a revisión da Lei contra a violencia de xénero do 2004, aprobada despois doutro caso mediático: o de Ana Orantes, a finais dos anos 90".

Sinala esta relatora que nos anos da Transición á democracia, "a violencia sexual e institucional reuniu a uns Feminismos divididos nos seus debates, que se enriquecían a nivel teórico grazas ao aperturismo, pero tamén se dinamitaba respecto ás súas formas de acción. Nesta década de cambios penais e lexislativos respecto dos dereitos das mulleres, houbo casos concretos que funcionaron como catalizadores dos reclamos feministas, á vez que puxeron sobre a mesa cuestións como a instrumentalización das súas demandas desde unhas institucións en moitas ocasións inoperantes, e mesmo perpetuadoras desas mesmas violencias".

Así, nesta sesión Antelo Alvite analizou algúns deses casos de violencia institucional a partir da prensa de masas e dos medios feministas independentes. "Isto permite comprender o papel dos Feminismos nos avances lexislativos e nas políticas públicas, pero tamén a forma en que se produce esa instrumentalización desde o xogo político. Por último, eses estudos de caso axudan a visibilizar o continuísmo coa ditadura, a partir dos usos da violencia de xénero como ferramenta de persecución aos movementos da esquerda armada, e a impermeabilización dos poderes estatais desde un corpus xudicial machista e patriarcal". De forma previa á presentación deses casos concretos, expuxo marcos conceptuais ao redor dos elementos movilizadores, á violencia institucional e a súa situación legal en España, e aos debates teóricos dos Feminismos na década dos 80.

Manifestación femenina nos anos da Transición.

O Movemento Democrático de Mulleres

María Concepción Álvarez Gómez, licenciada en Historia pola USC e mestrado en Historia, Territorio e Recursos Patrimoniais pola Uvigo, disertou sobre Luces e sombras: o Movemento Democrático de Mulleres en Galicia. "O Movemento Democrático de Mulleres e, en xeral, o movemento feminista durante o tardofranquismo e a transición á democracia en Galicia, inscríbese dentro das grandes liñas que condicionan a súa evolución no conxunto do Estado. En consecuencia, a súa traxectoria vese matizada pola existencia dunhas notas diferenciais produto, en esencia, de dous grandes tipos de factores:

A maior ou menor capacidade organizativa e as expectativas particulares dos seus líderes e militantes máis activas.
A estrutura económica e social na que se desenvolve, nun territorio caracterizado polo escaso desenvolvemento económico industrial e de servizos, a presenza de contados centros urbanos e o consecuente predominio do mundo rural, e o peso dunha mentalidade tradicional pouco receptiva ás correntes ideolóxicas de signo progresista, en especial no que ás cuestións de xénero refírese.

"Estas características, comúns a todo o territorio galego, -sinala Álvarez Gómez- vense acentuadas nas provincias interiores, polo que non debe estrañar que a súa aparición sexa bastante máis tardía que noutros puntos do Estado, en non poucos aspectos subordinado a estratexias políticas exógenas, coas súas primeiras impulsoras formadas fóra da súa xeografía e nas que nun primeiro momento parece que predominan as reivindicacións non estritamente feministas. Ademais, o limitado activismo mostrado pola oposición antifranquista durante os estertores do réxime resultou un obstáculo para que puidesen confluír no MDM os tres grandes achegas que poden rastrexarse con nitidez noutros puntos do Estado: mulleres de preso, militantes antifascistas dos tempos da guerra civil e mulleres que foron construíndo o seu imaxinario antifranquista a partir do rexeitamento da ditadura, xa fóra pola súa negación das liberdades, pola perpetuación da discriminación feminina ou por ambos os elementos á vez. En todo caso, a súa existencia non pode entenderse á marxe de dous grandes grupos de factores:

As grandes transformacións culturais xurdidas da «revolución de 1968» e, en particular, da nova sensibilidade e intersubjetividad que acompañan a eses novos movementos sociais e que, en definitiva, supoñen introducir o «micro» e o «individual» fronte ás pretensións de globalidad e totalidade que acompañaban aos tradicionais.
A percepción do PCE de que o crecente protagonismo das mulleres no contexto do rexurdimento do movemento obreiro facía necesario aproveitar o seu potencial e ir máis aló das que ata entón foran as súas funcións tradicionais: o apoio aos presos e a cobertura do propio partido, segundo reflicte o boletín clandestino editado en Madrid desde 1959 co expresivo título de Mujer.

Como consecuencia diso e da propia estrutura de oportunidades políticas vixente, Álvarez Gómez sinala que "produciuse unha ampliación das devanditas funcións nunha dobre dirección:

Ampliando as que viñan desenvolvendo no contexto da loita política pola recuperación das liberdades: xa non se trataba únicamente de levar alimentos ou de prestar apoio moral e afectivo aos presos a título individual e sen apenas intervir no espazo público, case nunha situación de illamento máis propia da clandestinidade; agora había que denunciar públicamente a situación nos cárceres ou esixir a amnistía para os presos condenados por delitos políticos, facéndose así visibles socialmente en cada un dos micro espazos nos que actuaban, tendo en conta que a forte censura impedía a maioría das veces que as súas accións transcendesen este reducido marco.
Estendéndoas a aquelas máis de tipo social: campañas contra a carestía da vida, peticións de aumento dos salarios, críticas pola falta de equipamentos e servizos básicos nos barrios, denuncias relacionadas co problema da droga e a marxinalidade e, naturalmente, a ampla gama de cuestións relativas á desigualdade da muller nos diversos ámbitos (xurídico, social, familiar, laboral, educativo etc.)".

Así, a relatora asegura que desde esta perspectiva, "non pode negarse que o movemento o mesmo presenta luces que sombras. En primeiro lugar, a notable fragmentación organizativa e as disensións teóricas lastraron as posibilidades de exercer unha máis efectiva influencia desde o punto de vista político-institucional no proceso de cambio experimentado por España durante aqueles anos. Iso debido á ausencia dunha liña estratéxica clara e dunha nítida definición de obxectivos comunmente compartidos e, sobre todo, do relativo á súa priorización. Isto percíbese con maior claridade contemplando no seu conxunto o espazo galego, pois aínda que nun principio os diversos grupos de mulleres centráronse en consolidar espazos de discusión feminista que a longa acabarían provocando a diversificación de tendencias, non impediu a aparición de coordinadoras feministas e a organización de campañas unitarias nos anos de apoxeo, en especial ao redor de dous grandes eixos de loita: o divorcio e o aborto".

O Movemento de Mujeres tivo un considerable dinamismo, o que "posibilitou experimentar variadas formas de acción e tácticas e estratexias en grao sumo diversas. É verdade que isto último é común a moitos dos denominados 'novos movementos sociais', pero o certo é que, calquera que sexa o noso espazo xeográfico de referencia, supuxo unha clara ruptura coa compracente práctica do 'consenso', mitificada durante aqueles anos, debido á espiral crecente de reivindicacións que xeraba a resolución dunha delas, e ao moito camiño que quedaba, e aínda queda, por percorrer, ata a consecución dunha verdadeira igualdade real".