Paleontoloxía para espertar vocacións científicas en Ourense

21 de febrero de 2024

O doutor Adán Pérez García, da Facultade de Ciencias da UNED, participou na divulgación científica escolar que organizou UNED Ourense en catro centros educativos. Tamén ofreceu unha conferencia aos ourensáns sobre as tortugas fósiles da Península Ibérica desde hai máis de 150 millóns de anos, especialidade que o converte nunha autoridade nacional na investigación destes réptiles.

OURENSE, 21 de febreiro de 2024. As xornadas de divulgación científica de UNED Ourense en centros educativos remataron cunha conferencia do investigador doutor Adán Pérez García, paleontólogo da Facultade de Ciencias da UNED. Foron dúas xornadas intensas de divulgación que se pecharon cun relatorio especial sobre tartarugas fósiles da Península Ibérica, é dicir, máis de 150 millóns de anos coa casa ao lombo. O doutor Pérez García é unha autoridade nacional na investigación de tartarugas fósiles e foi toda unha novidade telo en Ourense. Na súa conferencia estaban o deputado de representación institucional da Deputación Provincial de Ourense, Rosendo Luis Fernández e a concelleira de Educación do Concello de Ourense, Tamara Silva.

"Cando falamos de tartarugas, enseguida pensamos nas terrestres ou galápagos que temos de mascotas, ou nalgunha tartaruga mariña. Pero, en realidade, a diversidade é moi grande. Na actualidade temos tartarugas depredadoras ou herbívoras, pequenas e moi grandes, con extremidades robustas adaptadas para a locomoción no medio terrestre ou grandes nadadoras que realizan o chamado voo subacuático, con pescozos curtos ou longos, con cabezas pequenas ou moi grandes en relación ao tamaño do caparazón, outras con fuciño de porco ou cunha especie de trompa, con caparazóns lisos ou con prolongacións a modo de petiscos…. Adaptáronse a medios moi diferentes, sendo isto unha das claves do seu éxito: terrestres, de augas doces e de augas mariñas, podendo mesmo atravesar océanos, ademáis de recoñecerse especies que son habitantes de ambientes transicionais”, sinalou o relator. Tamén explicou que as tartarugas están amplamente estendidas na nosa sociedade, mesmo en películas nas que aparecen con aspecto xigante, monstruoso, ou en obxectos cotiáns, por exemplo representándose en obxectos de bixutería ou decoración. De feito, moitas mitoloxías e tradicións ancestrais, de moitas sociedades humanas, teñen ás tartarugas como protagonistas. Indicou o doutor Pérez García que as tartarugas "son un grupo peculiar de vertebrados, que forman parte da biodiversidade actual. As primeiras tartarugas cun caparazón ben constituído están representadas no rexistro fósil desde o Triásico Superior, fai máis de 200 millóns de anos. O desenvolvemento da súa peculiar estrutura corporal, cun caparazón óseo e un cranio moi resistente, facilitou moito o seu potencial para a fosilización. Os seus achados prodúcense en xacementos correspondentes a numerosos ambientes sedimentarios debido á súa adaptación a diversos estilos de vida".

Adán Pérez García, relator, entre Jesús Manuel García Díaz, director de UNED Ourense e Rosendo Luis Fernández, deputado de Relacións Institucionais da Deputación, minutos antes de comezar a conferencia.

O relator presentou na súa conferencia algúns dos principais achados de tartarugas no rexistro paleontolóxico ibérico, así como as principais implicacións temporais e bioxeográficas que se derivan do seu estudo. "Este rexistro está composto por liñaxes exclusivamente europeas, pero tamén por outras que chegaron en distintos momentos a este continente, desde África, Asia e América do Norte. Moitas especies exclusivas do rexistro ibérico foron definidas, algunhas delas moi peculiares. A análise do abondoso e diverso rexistro das tartarugas ibéricas, desde o Xurásico Superior ata a actualidade, achega datos salientables sobre a historia evolutiva deste peculiar e exitoso grupo de réptiles", sinalou. Falou das dúas grandes liñaxes de tartarugas con representantes actuais: as Criptodiras, cuxo pescozo se retrae no caparazón no plano vertical, e as Pleurodiras, cun movemento de pescozo horizontal. Estas últimas son moito menos abundantes na actualidade, estando restrinxidas a climas cálidos, en áreas intertropicais. Con todo, en momentos do pasado do planeta con elevadas temperaturas globais, as pleurodiras foron moi exitosas en Europa. Ambos os grupos de liñaxes están separados por máis de 150 millóns de anos.

Tamén se falou de tartarugas primitivas, os seus representantes actuais pero tamén moi comúns no rexistro fósil ibérico. Na conferencia mostrouse como se formou ao longo de millóns de anos o caparazón destes animais, dado que as súas costelas fóronse unindo e curvando ata formar, xunto con vértebras, ósos da cintura, e outros elementos, o caparazón dorsal. A clavícula, así como outros ósos da rexión central, fomaron a parte inferior do caparazón. Este proceso comezou fai máis de 250 millóns de anos. Adán Pérez referiuse, de seguido, á presenza das tartarugas fósiles na Península Ibérica onde se rexistraron numerosas especies fósiles, das que preto de 30 foron definidas nesta zona, moitas delas sendo actualmente recoñecidas como exclusivas. E así foi mostrando tartarugas primitivas terrestres, acuáticas, con retracción do pescozo no plano horizontal e no vertical, as rexións onde vivían e as dispersións que protagonizaron, desde moitas direccións á Península Ibérica. Desta maneira, mostrouse cal é a orixe das tartarugas que sobreviven hoxe nesta rexión.

Lembrou o relator que o noso planeta está en constante transformación. "Ao longo da súa historia xeolóxica, a disposición das áreas emerxidas foise modificando drasticamente. Por exemplo, durante o Xurásico, fai máis de 150 millóns de anos, América do Norte e Europa estaban unidas, de maneira que as tartarugas terrestres e de auga doce podían desprazarse, sen obstáculos, entre ambas as rexións, o que explica a identificación de faunas moi similares. Ou, moito máis recentemente, fai case seis millóns de anos, aínda que unha morfoloxía e distribución dos continentes similar á actual xa fora adquirida, existían algunhas diferenzas, destacando aquelas na rexión ocupada polo Mar Mediterráneo. Así, este mar desecárase case por completo, deixando ao descuberto grandes extensións cubertas por depósitos salinos. Este fenómeno de evaporación masiva, xerado pola ausencia de achega de auga desde o Océano Atlántico debido á súa perda de conexión temporal co Mar Mediterráneo, é coñecido como a Crise de Salinidade do Messiniense. Aínda que ese fenómeno resultou catastrófico para moitas especies animais, especialmente para moitas formas mariñas, outras, como as tartarugas terrestres, conseguiron sacar proveito á nova situación. Así, as perdas de barreiras xeográficas son habitualmente empregadas por moitas especies animais para alcanzar e distribuírse por novas áreas. A Crise de Salinidade do Messiniense permitiu a conexión terrestre do norte de África co suroeste de Europa, é dicir, coa Península Ibérica, chegando novas tartarugas procedentes desas rexións ao territorio español. A conferencia contou cunha interesante rolda de preguntas por parte dos asistentes.

Os estudantes do Miraflores seguiron con atención as explicacións científicas que lles deu o doutor Pérez García, autoridade nacional na investigación das tartarugas fósiles.

Roteiro divulgativo escolar

O doutor Pérez García mantivo catro charlas noutros tantos centros educativos ourensáns: IES Ferro Couselo, IES 12 de Outubro, Colexio Guillelme Brown e Colexio Miraflores. Esta divulgación científica estaba deseñada para estudantes de Secundaria e Bacharelato. As catro sesións resultaron exitosas. Dáballes unha introdución á Paleontoloxía, para logo falarlles desta na nosa sociedade, e da orixe e desenvolvemento da devandita disciplina, pasando despois a explicarlles como se escava e como chegan os restos paleontolóxicos, que constitúen elementos patrimoniais, ao museo. Cada exposición terminaba cos métodos de investigación que utilizan os paleontólogos.

Arqueoloxía versus Paleontoloxía

Explicoulles que a Paleontoloxía é a ciencia que estuda os organismos que existiron no pasado da Terra a partir dos seus restos fósiles. Eses estudos móvense en períodos de tempo de millóns de anos. A Arqueoloxía é a ciencia cuxo obxecto de estudo son sociedades humanas do pasado a partir dos seus restos culturais. O tempo desta ciencia chega a miles de anos. A Paleontoloxía ten un tempo moito maior, como se viu. Pérez García contou como nos medios de comunicación confúndense habitualmente ambas as disciplinas, pois moitas veces, cando se publica un achado de dinosauro ou doutro fósil, dise que é un achado arqueolóxico cando en verdade éo paleontolóxico. "Paleo significa antigo e Ontoloxía quere dicir ciencia, por tanto estudamos o pasado, pero a Paleontoloxía é máis que o estudo dos dinosauros, pois estuda a vida antiga, as plantas prehistóricas, peixes, mamíferos, reptís, insectos, fungos, e mesmo microorganismos. Pero tamén estuda a xeografía de fai millóns de anos (paleoxeografía), o clima (paleoclimatoloxía) e mesmo a interacción duns organismos con outros e coa súa contorna, é dicir, a ecoloxía (paleoecoloxía)", indicou o profesor da UNED.

Explicoulles como fosilizan os seres vivos de fai tantos millóns de anos, con moitos documentos visuais. Os estudantes coñeceron os principais procesos de fosilización: carbonización, piritización, reemprazamento, permineralización, recristalización e fósiles inalterados ou de preservación excepcional. Estes últimos áchanse en ámbar, cinza, asfalto, xeo, turba ou baixo tapete microbiano lagunar. Adán Pérez García expuxo que estamos a celebrar os 200 anos da primeira descrición dun dinosauro, o que indica que o coñecemento científico sobre estes organismos ten dous séculos, mais as orixes da paleontoloxía como ciencia son anteriores. Doutra banda, explicou como existen certos "fósiles que son moi importantes porque, ao corresponder a grupos cunha rápida evolución, permítennos coñecer a idade dos sedimentos analizados. O pole fósil, por exemplo, non só nos achega esa información, senon que nos axuda a reconstruír os ecosistemas do pasado". Os mozos viron imaxes variadas de fósiles, tanto de pole como de varios tipos de invertebrados e vertebrados, incluíndo dinosauros e outros réptiles, ou unha posta de ovos de dinosaurio ou ben imaxes de ovos de crocodilo nas que se ven os fetos destes animais. Igualmente viron plantas fosilizadas, e excrementos de animais. Mesmo evidencias do ataque de depredadores sobre presas, no caso tanto de vertebrados como de invertebrados, que portan unha valiosa información sobre a interacción dos organismos no pasado.

O doutor Pérez García falou tamén das pegadas fosilizadas. E para entendelo ben, mostrou a pegada que co noso pé deixamos na area mollada da praia, quedando marcado o pé completo cando paseamos. Pero se imos correndo, queda marcada unicamente a punta do pé. Por tanto, un ser vivo pode deixar diferentes tipos de pegadas. Isto, levado á Paleontoloxía, indica que "hai que coñecer moi ben de que estamos a falar", facéndose preciso estudar moi ben diferentes tipos de pegadas, de ósos, e de estruturas corporais, para logo comparalos con precisión e non confundir un fósil con outro que parece similar por adaptarse ao mesma contorna. A modo de exemplo, púxolles outras imaxes de seres vivos do pasado que deixaron diferentes tipos de pegada segundo camiñasen, ou permanecesen en repouso, tivesen deformidades nas patas, camiñasen a trancas ou emerxesen.

O profesor faloulles da relación da Paleontoloxía coa sociedade. En primeiro lugar mostroulles os períodos temporais nos que se move esta ciencia: Paleozoico, a partir de fai uns 540 millóns de anos; Mesozoico, desde uns 250 millóns de anos, e Cenozoico, desde uns 66 millóns de anos. Mencionou a evolución converxente, isto é, "que varios animais de moi distintas liñaxes adquiran unha morfoloxía corporal similar debido á adaptación a contornas parecidas. Así co aspecto hidrodinámico do tiburón podemos ter un réptil como un ictiosaurio e un mamífero como o golfiño. Os estudantes observaron como os grandes bloques de pedra que constitúen as pirámides de Exipto están compostas por millóns de organismos fosilizados de moi pequeno tamaño, e igualmente sucede con tantas rochas que se usan na industria e que son moi comúns na nosa sociedade, de maneira que vivimos rodeados de fósiles".

No Guillelme Brown os xóvenes tamén formularon interesantes preguntas ao relator, que lles falou de conceptos e métodos en Paleontoloxía.

Pero o mundo dos fósiles espertou curiosidade na nosa sociedade, por iso é polo que se empregan os seus deseños en bixutería, en xogos, en disfraces ou nalgúns alimentos con forma de ovo de dinosauro, por exemplo. Tamén se ven en selos, en cómics ou no cinema, con tiburóns xigantes, dinosauros etc.

En canto á orixe e desenvolvemento da Paleontoloxía, expúxolles o relator que na antigüidade non había referencia de seres vivos anteriores no tempo aos que se coñecían. Por iso é polo que cando aparecía o fémur dun dinosauro, dado o seu tamaño, crían que pertencera a un ser humano dun tamaño descomunal, permitindo argumentar que no pasado había xigantes. Algúns restos motivaron mitoloxías. Así, ao atoparse na antiga Grecia cranios de elefantes, que presentan un oco notable no centro, iso deu lugar á mitoloxía do Ciclope. E o mesmo en Asia, ao descubrirse esqueletos fosilizados de réptiles non coñecidos, dando como resultado a mitoloxía do Grifo.

Na primeira metade do século XIX, polos restos fósiles que se ían descubrindo, aqueles primeiros protopaleontólogos imaxinábanse que correspondían, por exemplo, cunha iguana xigante, o Iguanodon. É curioso observar como a medida que co paso dos anos vaise perfilando mellor esta ciencia, a reconstrución dos dinosauros se estiliza máis e aqueles primeiros cuadrúpedos pesados que debuxaban pasan a ser saurios que se apoian en dúas patas. É o caso concreto do Megalosaurio. Tamén no século XIX produciuse a Guerra dos Ósos nos Estados Unidos, onde dous paleontólogos millonarios gastaron as súas fortunas en descubrir moitos xacementos fósiles de dinosauros e chegaron a tal nivel de competencia que, dixo Adán Pérez García, dinamitábanse eses xacementos o un ao outro.

Outra das sesións tivo lugar no IES Ferro Couselo, centro que se estrenou nesta ocasión coas Aulas de Divulgación Científica da UNED.

Os estudantes ourensáns foron vendo como aos poucos a Paleontoloxía ía collendo corpo, desde as primeiras grandes expedicións feitas en África, ou en Asia, que eran aventuras cheas de anécdotas. Pero a medida que avanzaba o coñecemento pola investigación, esta ciencia comezaba a dar resultados de modo que se puido empezar a reconstruír da maneira máis precisa os esqueletos de grandes saurios e outros animais extintos. Nos anos 20 do século XX viviu o paleontólogo Roy Chapman Andrews, en quen se inspirou décadas despois para dar vida a Indiana Jones, só que este último preséntannolo como arqueólogo. O relator mostrou imaxes de xacementos paleontolóxicos de preservación excepcional, con fósiles non só de vertebrados senón de invertebrados e de vexetais. Igualmente deulles a coñecer como é o proceso de intervención no material paleontolóxico desde que se atopa no xacemento ata que se expón no museo. "Unha vez obtidos os permisos de escavación para traballar con estes restos, que son patrimonio, trabállase en cuadrículas. Independentemente do seu tamaño, ao perder as condicións de presión e humidade ás que estaban sometidos, os fósiles adoitan ser moi delicados, de maneira que deben ser tratados con produtos químicos específicos, sempre reversibles, para garantir a súa conservación. Se os restos fósiles son grandes, como o esqueleto dun gran animal, envólvense con téxtiles mollados en escaiola, marcando a forma do resto para envolver. Unha vez seco o xeso, ben entre varias persoas, ou mediante guindastres en caso de extraerse un bloque de gran tamaño, trasládase debidamente ao laboratorio, onde se lle retira a escaiola e prodúcese a escavación polo lado inverso ao de campo, para acceder ao fósil e poder preparalo, por técnicos especialistas nisto. Unha vez estudado cientificamente, o material é depositado na institución pública que determina a autoridade local, nalgúns casos podendo chegar a ser exposto ao público. Hai outros fósiles de menor tamaño que se extraen con máis facilidade do xacemento".

No IES 12 de Outubro dúas pantallas mostraban nese momento que recolle a imaxe, a explicación para distinguir a arqueoloxía da paleontoloxía.

Uso da tecnoloxía

A última fase da charla para estudantes de Secundaria e Bacharelato consistiu en coñecer a tecnoloxía que hoxe se usa para estudar os fósiles. Por unha banda, é fundamental a aplicación de técnicas clásicas, é dicir, a detallada observación e descrición do fósil. Para levar a cabo unha dixitalización superficial do fósil, e poder así completar o seu estudo, emprégase o escáner de superficie ou a fotogrametría. Se se opta pola dixitalización completa, entón a Paleontoloxía válese de Raios X, de Tomografía Axial Computarizada e, en casos extremos, do acelerador de partículas . Con estes procedementos é posible reconstruír esqueletos, ósos e músculos, aplicar a neuroanatomía e a morfometría xeométrica, por exemplo no estudo das tartarugas.

Os estudantes formularon varias preguntas, desde como se traballa no xacemento ata que hai que estudar para ser paleontólogo. Adán Pérez García díxolles que en España non hai un grao exclusivo de Paleontoloxía senón que a esta ciencia pódese acceder facendo o Grao en Bioloxía ou ben o Grao en Xeoloxía. El cursou este último pero a súa especialidade derivou cara ao estudo das tartarugas fósiles, algo que lle atraía desde neno, polo que é unha paleontoloxía máis biolóxica (paleobioloxía) a que el leva a cabo. Outros quixeron saber como se chega á carreira investigadora, ao que o relator díxolles que feito un dises graos, hai que facer a tese de doutoramento e saír ao estranxeiro un tempo mentres un doutórase e, tras doutorarse, estar entre un e dous anos noutro país investigando e ampliando coñecementos. Díxolles que toda a investigación que un faga vai enriquecer o curriculum e iso será fundamental para optar a prazas.

Jesús Manuel García acompañou en todas as sesións ao profesor relator para presentalo e animar aos estudantes a gozar ampliando así os seus coñecementos científicos neste labor de sementeira.

O director de UNED Ourense, doutor Jesús Manuel García Díaz, presentou ao relator en todas as sesións que deu e animaba aos estudantes dicíndolles que ían introducirse nun campo de coñecemento marabilloso, que puxesen atención porque ían gozar. De igual modo agradeceu a disposición dos equipos directivos dos centros escolares. Deu as grazas á Deputación de Ourense e á dirección do Centro Cultural Marcos Valcárcel pola súa disposición para que UNED Ourense poida utilizar, como vén facendo desde hai anos, as súas instalacións para celebrar diversos actos. "Terminada esta nova fase de divulgación, síntome satisfeito co traballo realizado, coa presenza frutífera do profesor Adán Pérez García en Ourense, pois estou seguro que do sementado estes días algunha vocación científica sairá dentro de poucos anos. UNED Ourense continúa deseñando novas accións divulgativas da ciencia para Ourense en colaboración co Vicerreitorado de Investigación, Transferencia e Divulgación Científica da UNED".