Ourense: escaparate internacional en investigación en Traballo Social

11 de julio de 2022

El congreso organizado pola UNED na cidade de As Burgas deixou unha impresión positiva nos participantes de varios países de América, Europa e Asia. O cúmulo de coñecementos aportados polos investigadores redundará na mellora da acción humanitaria no mundo.

OURENSE, 11 de xullo de 2022. A celebración en Ourense do Congreso Internacional de Ferramentas Dixitais e Innovación en Resposta Humanitaria. Cooperación e Boas Prácticas, deixou unha importante pegada debido á importancia dos relatorios mostrados polos expertos de varios países de Europa, América e Asia que se deron cita na cidade de As Burgas. Os investigadores gozaron das súas sesións congresuais nos salóns do Arquivo Histórico Provincial e o mesmo fixeron coa cidade de Ourense, coñecendo os seus atractivos durante unha semana. “A impresión que se levaron é magnífica, así o puxeron de manifesto”, sinala o director de UNED Ourense, Jesús Manuel García Díaz, quen salienta que este fito académico de carácter internacional “reforza o papel de UNED Ourense na súa aposta pola investigación e por abrir Ourense ao mundo desde a nosa Universidade. Este congreso certamente supón un antes e un despois na liña de traballo que seguimos”, engadiu.

Durante as dúas sesións do congreso, que foron o mércores 6 e o xoves 7 de xullo, a máis diso as sesións privadas previas celebradas o luns 4 e martes 5, mostráronse importantes investigacións de traballos sociais que se desenvolven nos países representados nesta cida da UNED. Por citar algúns, desde o Centro de Pescuda e Documentação de História Contemporânea do Brasil (CPDOC) e a Escola de Ciências Sociais e História dá Fundação Getulio Vargas, Celso Castro e Eduardo Mello, este de a Escola de Relacións Internacionais da mesma Fundación, presentaron un relatorio sobre a Operación Acolhida da que son coordinadores. Esta operación realízase nos estados brasileiros de Acre, Amapá, Amazonas; Pará, Rondônia, Roraima e Tocantins. Expuxeron que desde o ano 2016 o empeoramento da crise económica, política e social en Venezuela traduciuse nun incremento do fluxo migratorio desde Venezuela cara aos países limítrofes. En Brasil, a gran maioría de refuxiados chega vía Pacaraima, no extremo norte do estado de Roraima.

En 2018, debido ao aumento do fluxo de inmigrantes e refuxiados venezolanos a Brasil, o goberno federal creou unha resposta oficial para a recepción e interiorización de refuxiados venezolanos, que se coñece como "Operação Acolhida". As tarefas fundamentais desta operación son tres:

Control Fronteirizo: expedición de documentos, regularización migratoria e vacinación.
Albergue: aloxamento de refuxiados en albergues e albergues na zona fronteiriza, con alimentación, educación, saúde e protección social.
Interiorización: inclusión socioeconómica, con protección xurídica e humanitaria, a través do desprazamento voluntario para outros estados brasileiros.

En números, Brasil rexistrou 212.441 solicitudes de residencia temporal e refuxio de cidadáns venezolanos entre 2015 e agosto de 2019. Ao peche de 2019, ao redor de 6.900 venezolanos vivían en 13 albergues temporais no estado de Roraima. No ano 2019, a media de refuxiados interiorizados foi de 3.000 ao mes e en 2020, había 264.000 venezolanos en Brasil, incluídos aproximadamente 101.000 que solicitaron o status de refuxiado e 46.000 recoñecidos como refuxiados.

A investigación, en colaboración con Carolina Soares Sousa estruturouse do seguinte modo:

Un proxecto de Historia Oral que ten como obxectivo analizar a visión dos principais actores involucrados na coordinación da Operación.
O material empírico consiste principalmente nun conxunto de sete entrevistas realizadas a importantes actores e mediadores deste proceso, incluíndo catro militares que ocuparon cargos de coordinación e tres coordinadores de institucións internacionais (ACNUR, UNICEF e OIM), nun total dunhas 11 horas de gravación.
A este material empírico súmanse documentos oficiais e artigos publicados nos medios de comunicación.

Os principais resultados para os militares entrevistados son:

A Operación é algo novo, nunca antes feito no país. Ata xaneiro de 2022, 7.200 militares traballaron nela, turnándose en 12 continxentes.
Destacar as condicións xeográficas, o illamento da rexión do resto do país en termos de distancia, e sobre todo a falta de transporte terrestre, o que representa un duro desafío loxístico.
Salientan que non se trata dunha experiencia totalmente nova en termos das súas carreiras, nin o é a creación dunha nova “capacidade militar” en termos institucionais.
Xa estaban afeitos traballar en temas cívico-sociais con poboacións vulnerables, en operacións para garantir a orde pública (GLO), ou en misións de paz no exterior.
Todas estas experiencias tiveron elementos tamén presentes, aínda que adaptados, en Acolhida.
Resaltan o esforzo colectivo involucrado como unha “operación interagencial” dentro do goberno federal brasileiro, en coordinación coa ONU, a través do ACNUR, e con decenas de organizacións non gobernamentais de diferente tipo, nacionais e internacionais activas na rexión.
O resultado de Acolhida é un legado positivo respecto a a imaxe que a xente ten dos militares. Con todo, quizais isto sexa máis forte no exterior coas axencias internacionais que na sociedade brasileira, que supostamente lle dá menos importancia e atención á Operación.
Na súa opinión, tratábase, sobre todo, dun esforzo de coordinación, non de mando. Dunha forza militar desarmada que “compartía mesa” con diferentes actores, sen imposicións, e coa percepción de que era un ambiente diferente: “un refuxio non é o cuartel”, como dixo un militar.

E os principais resultados para os civís entrevistados:

Salientaron que a estratexia de interiorización gaña protagonismo nos encontros rexionais cando se presenta a outros países.
Con todo, indican que actualmente non existe un mecanismo sistemático para avaliar as condicións de vida destes migrantes e refuxiados despois da súa interiorización.

No contexto nacional, A Operación Acolhida desenvolveuse en paralelo co aumento da exposición dos militares nos medios nacionais, na academia e na sociedade civil, debido ao alto número de cargos ocupados por militares no goberno de Jair Bolsonaro, unha medida considerada por algúns analistas como unha militarización do goberno sen precedentes desde o período do réxime militar (1964-1985).Tamén se destaca como o inicio da pandemia de COVID-19 en marzo de 2020, unha “crise dentro da crise”, gran divisor da Operación. E que futuro ten esta operación Acolhida? Os dous coordinadores que estiveron en Ourense dinnos que os militares manifestaron que, despois de tres anos de presenza militar e cos procesos xa establecidos, era hora de reducir e eventualmente eliminar o compoñente militar da Operación, transferindo as súas funcións a outras axencias. Con todo, isto require planificación. Por outra banda, os civís entrevistados pensan que non é hora dunha retirada dos continxentes militares sen que o Estado brasileiro primeiro promova a preparación axeitada dun escenario onde a acollida poida continuar sen a participación das Forzas Armadas.

Desde Turquía, Gökham Topçu, da Universidade Hacettepe, no seu Departamento de Traballo Social, falo da dixitalización en axuda humanitaria, expoñendo en caso da tarxeta de crédito da Media Lúa Vermella. En primeiro lugar, expuxo que se trata de coñecer o papel que desempeñan as Ong en axuda humanitaria, como parte da sociedade civil, desenvolvendo estratexias, achegando información, adestramento e educación; achegando servizos e recursos, xestionando a axuda humanitaria e creando normas para as actividades dos actores. Sobre a dixitalización e as funcións das Ong, sinalou Topçu que a dixitalización pode fortalecer as accións destas organizacións en axuda humanitaria como actrices da sociedade civil. Tamén explicou que é a Kizilaykart, tarxeta de crédito que beneficiou a 1.451.336 persoas nun programa de emerxencia social iniciado en novembro de 2016. Outros servizos pasan por medidas de emerxencia social complementaria ou de transferencia de diñeiro condicionado para programas de educación, entre outras.

Disto conclúese, sinala Topçu que se promove a transparencia e responsabilidade; a concienciación dos problemas sociais, os retos e o apoio ao cambio; represéntase á xente marxinal, refórzase a participación cidadá e apoio dos dereitos humanos, de promoven os valores universais e créanse normas que engloben as actividades dos actores.

Tamén desde Turquía, Görkem Kelebek Küçúkarslan, da mesma universidade que o relator anterior, referiuse aos cambios que se están producindo na fotografía participativa, deténdose en como os inmigrantes contan as súas historias coa photovoice en Turquía. Foto voz “é un proceso polo cal os individuos poden identificar, representar e mellorar a súa comunidade mediante o uso dunha técnica fotográfica específica, confiando as cámaras aos individuos para que actúen como rexistradores e potenciais catalizadores do cambio nas súas propias comunidades”, segundo definiron Wang e Burris.

Este relator mostrou a distribución de sirios baixo protección temporal por anos, de modo que se en 2012 había 14.237, a data do 16 de xuño de 2022 había 3.724.240 refuxiados. Mediante a foto voz cóntanse os problemas de quen sae dos seu país buscando seguridade, de quen se volve vulnerables no itinerario da emigración; contan como se albergan, tamén contan o crime e a pobreza. O relator explicou que a Fotovoz permite á xente gravar e reflectir á súa comunidade os retos e preocupacións. Tamén promove o diálogo crítico e coñecemento acerca de temas importantes a través de grandes e pequenos grupos de discusión de fotografías para chegar aos políticos, igualmente para ter algo que dicir e actuar. Photovoice ten o potencial de incluír de maneira significativa ás poboacións marxinadas e vulnerables no proceso de produción de coñecemento. Por este método móstrase esperanza, liberdade, fogar, futuro.

Desde Colombia, Paula Andrea Cerón e Jorge Illera, da Universidade Icesi en Cali, Colombia, falaron no congreso internacional da UNED en Ourense da avaliación dos procesos de asistencia, consello e acompañamento das persoas en necesidade de protección internacional. En 2022 os datos de ACNUR sinalan que Colombia ten 1,8 millóns de refuxiados. Este país, en febreiro de 2022 tiña 2,2 millóns de refuxiados. Dous anos antes o 29,9% de refuxiados chegaba a Colombia. Este país rexistrou unha rápida corrente migratoria en tan só dous anos. Os motivos para emigrar a Colombia son varios: os que entran no país cun documento oficial e límite temporal; os que están en tránsito, sen data determinada; os que van buscando comida, saúde, novas oportunidades e, en definitiva, mellores condicións de vida. Está tamén a inmigración pendular, a irregular e a chegada de retornados.

En Colombia hai unha inmigración masiva de venezolanos o que produciu unha situación de crise humanitaria que continúa hoxe. Esa inmigración excedeu a capacidade institucional dos municipios de acollida e ocasiona a demanda de recepción de entidades territoriais e manter a orde nacional. Os relatores sinalan que Colombia optou por ofrecer axuda. Así se abriu politicamente a fronteira e concentráronse recursos de primeiros auxilios, políticas de acceso á educación, o sistema de saúde e traballo para eses inmigrantes. A corrente migratoria mesturada supón un crecemento exponencial en capacidades para todos os sectores de modo que se garanta o acceso á oferta estatal. En saúde pública hai que atender os problemas epidemiolóxicos e as enfermidades. Outro reto é o control das aglomeracións e de asentamentos ilegais en cidades e municipios con gran número de inmigrantes. Pero tamén hai que ter presente a cobertura escolar, a inserción no mercado laboral así como a participación en programas que faciliten a integración social. Isto implica para o Goberno altos custos de identificación da poboación inmigrante irregular, presións fiscais sobre os sistemas de seguridade social, os custos de coordinación entre os niveis local, rexional e nacional de atención a esta poboación e manter ao mesmo tempo unha atmosfera de recepción e apertura pola poboación local. Segundo estes relatores, en saúde, só estaba asegurado un 8% dos inmigrantes no ano 2018. En educación, só un 27,4% dos inmigrantes.

Outras necesidades son proporcionar casa e auga, prover un traballo e emprendemento, dar atención a grupos diferenciados e atender ás vítimas do conflito armado, e asegurar a xestión do conflito. Durante a pandemia, o 97,4% dos refuxiados venezolanos en Colombia non traballaban. Un 60,9% perdeu o seu traballo durante ese período. Un 48,8% enfrontábanse a unha situación crítica que poñía en risco os seus fogares. Un 51,7% achábase en situación de pobreza múltiple. Un 97,7% dos fogares achábanse nunha situación deprimida debido a traballos informais. O 85,4% desa poboación non tiña seguro de saúde e un 51,4% sufría atraso escolar. Para organizar e articular o coidado aos inmigrantes desde 2017, o Goberno de Colombia adoptou como medidas, esforzarse en ter un importante control e coñecemento dos fluxos migratorios e combater outras situacións asociadas co fenómeno migratorio.

Tamén se tomaron medidas para regular o cruzamento da fronteira, con postos de control para a xente que vive nesa zona e creouse unha tarxeta de mobilidade fronteiriza que permite entrar en Colombia e estar no país sete días. Aprobáronse 1.624.915 tarxetas. Ditas tarxetas foron descartadas en 2018 e o Goberno optou por aumentar o control e a seguridade das operacións na fronteira. Un xerente foi nomeado para articular accións do Goberno nacional, das entidades territoriais e das axencias internacionais de cooperación entre Colombia e Venezuela na fronteira entre ambos os países. A información desa xestión na fronteira permite coñecer que en xaneiro de 2018 un total de 78.308 inmigrantes foron catalogados como carentes de distinción de status inmigratorio. Puxéronse 348.000 dose de vacinas e o sistema de inscrición de estudantes foi axustado para identificar cotas usadas pola poboación venezolana. As medidas de regularización pasan pola afiliación á seguridade social, ter coidados de emerxencia, control prenatal, vacinación, dar facilidades de acceso ao mercado laboral, reducir os custos para estudantes dos niveis básico e intermedio ou axilizar o proceso de validación do grao de educación superior. En 2018 o Ministerio de Traballo colombiano creou o Rexistro de Traballadores Estranxeiros en Colombia, que é unha plataforma onde os empregados estranxeiros poden rexistrarse como traballadores estranxeiros. Outros obxectivos son dispoñer de información para supervisar ela situación do emprego, as condicións de traballo e o cumprimento das normas laborais.

En 2022, en Colombia 2.180.000 inmigrantes venezolanos comezaron o proceso para recibir o Permiso de Protección Temporal e un 52% foron autorizados para o devandito programa. A primeira medida baseada na información do 2020 dos 23 departamentos sometidos á análise de resultados da poboación de Venezuela que ten un grao aceptable de integración en liña coa clasificación do proceso de integración IMI. Cobre catro dimensións: necesidades básicas, integración económica, social e regulariza a institucionalización pública. Ambos os relatores continuaron a súa explicación falando do activismo xudicial no dereito ao traballo e mostraron a metodoloxía para elaborar este importante plan de traballo que permite avaliar os métodos que se utilizaron por varias institucións no seu contexto, as que han ou non funcionaron ben e os que foron leccións crave en termos de resposta, consello e apoio, especialmente co asilo dos inmigrantes de Venezuela. Estudaron 4 organizacións non gobernamentais; 2 asociacións civís; 4 asociacións de base e 4 fundacións.

Entre os resultados, o 64% das que sobreviviron (9 delas)/delas) consideran que as súas organizacións usan métodos de avaliación participatoria comparados co 36% que non os utilizan (5 actores). A maioría considera que a avaliación participativa é ou mecanismo fundamental para deseñar, executar e avaliar proxectos sociais. Igualmente admiten que esa clase de proxectos permítenlles operar e axustarse ás realidades e condicións reais dos beneficiarios ou populación participante. A maior parte das institucións consultadas están de acordo en utilizar métodos como grupos de enfoque (27%) e ferramentas tales como resultados de mapeo (27%) seguidos dos recursos de enquisas asincrónicas(13%). A selección e aplicación destas metodoloxías atribúese á facilidade do diálogo e a comunicación cos beneficiarios do proxecto, o impacto das accións, a participación da comunidade e a fiabilidade dos resultados, sinalan os dous relatores colombianos no congreso ourensán.

Hakan Sakarva interveu para falar da COVID-19 e as transformacións dixitais no proceso de práctica de traballo social en Turquía. Entre outras intervencións estaba a que mostrou un repaso ao compromiso de Portugal coa acción humanitaria. Un país que destinou entre 2021 e 2022 un total de 18.024.22 euros a este concepto.

O pasado venres, a organización do congreso dedicou un tempo a grabar entrevistas en vídeo con varios expertos, nas instalacións do Arquivo Histórico Provincial de Ourense, traballo que será procesado polo CEMAV (Centro de Medios Audiovisuales da UNED) para publicalos de seguido e quedarán como un recordo académico da celebración deste congreso internacional da nosa Universidade en Ourense.