As orixes intelectuais de Europa e a política vaticana entre 1966 e 1986 ante a integración ibérica en Europa centraron a segunda e última xornada de Historia Contemporánea da Uvigo e da UNED
Jesús de Juana e José Ramón Rodríguez Lago amosaron as súas investigacións contribuíndo a enriquecer unha cita anual que xa é un referente veterán en ambas universidades ubicadas en Ourense
OURENSE, 11 de marzo de 2020.- Terminaron onte as Xornadas de Historia Contemporánea organizadas pola Uvigo e a UNED baixo o título Europa e as transicións ibéricas. Os relatores foron o catedrático Jesús de Juana López e o profesor José Ramón Rodríguez Lago. Abriu a xornada De Juana, para referirse ás orixes intelectuais e culturais de Europa. Así expuxo que “Europa é o resultado dunha corrente civilizadora (como explicou xa Ovidio -43 a. C-17 d. C.- na súa Metamorfose (8 d. C) (enciclopedia de mitoloxía) que vai sinalar e delimitar as terras colonizadas cara a occidente, (de occido: morrer), cara ao ocaso, cara ao Oeste, ata as columnas de Hércules no estreito de Xibraltar. O lado contrario, de Anatolia cara a Oriente, era Asia, continente que non tiña fin, e que significaba o Leste”.
Simplificando un pouco, o relator destacou que é comunmente aceptada como fundamentos da europeidad tres clásicos factores:
1.- A tradición grega, o “ nous” grego, o pensamento e a cultura dese pobo que na Antigüedad habitaba a ambos os dous lados do mar Exeo, no extremo sur da península balcánica e na costa occidental de Anatolia (a actual Turquía) ( Pérgamo, *Éfeso, Mileto Halicarnaso…) así como nas moitas illas existentes entre ambos os territorios. Grecia conformaría a raíz intelectual europea a través da mitoloxía, a arte, a filosofía, a literatura, a teoría política, o pensamento, etc.
2.- A parte troncal destes cimentos será o imperio romano, porque configurou e creou unha única existencia política, xurídica, económica e territorial que comprendía ambas as beiras do Mediterráneo ata que a principios do século VIII a expansión do islamismo rompeu en dous este continente cultural.
3.- O terceiro alicerce unificador sería a relixión cristiá que se estende por todo o continente europeo ao longo da Idade Media.
“Despois da unión, máis relixiosa que política, que significou o concepto de Cristiandade na Idade Media, non foi ata a Segunda Guerra Mundial cando deu o ánimo definitivo cara á unificación voluntaria e pacífica de Europa en igualdade de dereitos para todos os Estados membros que a forman”, dixo Jesús de Juana. Con anterioridade destaca o intento do conde austríaco Coudenhove Kalergi, que en 1923 propuxo a creación duns Estados Unidos de Europa nos que se respectase a soberanía de cada nación a través da Unión Paneuropea, movemento que el mesmo fundara. Uns anos despois, nun discurso pronunciado en Xenebra o 5 de setembro de 1929, o Ministro francés de Asuntos Exteriores, Arístides Briand, coa conivencia do seu colega alemán Gustav Stressemann, presentou o proxecto de creación dunha “Unión Federal Europea” dentro do marco da Sociedade de Nacións. A crise dos anos trinta, a oposición da maioría dos gobernos europeos (especialmente de Alemaña e o Reino Unido) e dos defensores sen concesións da Sociedade de Nacións e a propia morte de Briand en 1932 impediron que esta proposta puidese ter algunha posibilidade de éxito. Seguiu expoñendo o relator que “despois se suceden unha serie de iniciativas das que destacamos as seguintes:
En 1946 Winston Churchill, falando da reconciliación franco-alemá, propoñerá de novo na Universidade de Zúric a creación dunha especie de Estados Unidos baseada na idea de unidade na diversidade de Europa, recollendo o discurso prol- europeísta da multitude de organizacións integradas ese mesmo ano na Unión Europea de Federalistas. Tamén merecen destacarse a liga Europea de Cooperación Económica (1946), o Movemento polos Estados Unidos Socialistas de Europa, a Unión Parlamentaria Europea (1947) ou, en fin, Os Novos Equipos Internacionais (1947), de tendencia demócrata-cristiá”.
Cara a proliferación de todos estes grupos, moitos deles cun programa parecido, créase o Comité Internacional de Coordinación (1947), do que xurdirá a iniciativa de convocar unha Conferencia na Haia en maio de 1948. “Desta xunta xurdirá o Movemento Europeo, do que serían presidentes figuras da altura de Blum, Schuman, Churchill, De Gasperi, Spaak ou Adenauer, e tamén se deron nela os primeiros pasos para a elaboración do Estatuto do Consello de Europa, asinado en Londres en maio de 1949”, contou De Juana. 
No mesmo ano de 1948, e como consecuencia da toma de conciencia da debilidade europea, Francia, Inglaterra e os países do Benelux asinarán o Tratado de Bruxelas constituíndo a Unión Europea Occidental (UEO), na que se integrarán en 1954 a República Federal de Alemaña e Italia.
“Moi importante foi, para a distribución e aplicación idónea da axuda norteamericana prevista no Plan Marshall, a creación en París (abril de 1948) da Organización Europea da Cooperación Económica (OECE), que en 1960 será substituída pola Organización de Cooperación e Desenvolvemento Económico (OCDE)”.
Na súa interesante disertación, Jesús de Juana sinalou que o sistema de cooperación económica ponse en marcha cando o 9 de maio de 1950 o Ministro francés de Asuntos Exteriores, Robert Schuman, dá a coñecer a súa histórica Declaración, inspirada conxuntamente con Jean Monnet, propoñendo “colocar o conxunto da produción franco-alemá de carbón e de aceiro baixo unha alta autoridade común aberta aos demais países de Europa”. A declaración foi seguida de negociacións que terminaron coa firma do Tratado de París o 18 de abril de 1951 polo que os Seis (Francia, Italia, a RFA, Bélxica, Holanda e Luxemburgo) constituían a Comunidade Europea do Carbón e do Aceiro ( CECA), entrando en vigor o 25 de xullo de 1952. Era a orixe da Comunidade Europea. A CECA, que tivo a Monnet como primeiro presidente e a súa sede en Luxemburgo, tiña como obxectivos a expansión económica, o desenvolvemento do emprego e a elevación do nivel de vida dos Estados membros, e os seus favorables resultados enseguida empezáronse a notar.
En 1955 o Consello de Ministros dos Seis xuntouse en Messina para continuar o labor de unificación europea sobre a mesma base económica que tan bos resultados dera coa creación da CECA, acordando encomendar a un Comité intergobernamental presidido polo belga Spaak a elaboración dun informe sobre as posibilidades dunha unión económica xeral progresiva. O “informe Spaak” foi aprobado na Conferencia de Venecia de 1956 e serviu de base para as negociacións dos Tratados de creación da Comunidade Económica Europea (CEE), ou Mercado Común, e do EURATOM, ou Comunidade Europea da Enerxía Atómica ( CEEA) asinados en 1957 e que entraron en vigor o 1 de xaneiro de 1958 cos Tratados de Roma. Ambos os tratados, xunto co da CECA, formaron a primitiva carta magna da Europa Comunitaria.
A política vaticana da época
O seguinte relator foi o profesor José Ramón Rodríguez Lago, coa conferencia titulada: O poder do espírito. A política vaticana e a integración ibérica en Europa (1966-1986). Así manifestou que “o proceso de conversión da Igrexa católica nunha corporación transnacional na Idade Contemporánea esixe que a análise dos tempos de cada Igrexa nacional -con todas as reservas coas que debería empregarse tal termo - deba prestar tanta ou maior atención á evolución das dialécticas xeradas no seo da curia vaticana en función do contexto global, que ás circunstancias particulares de cada unha das Igrexas locais”. De tal modo, a análise do papel exercido polas Igrexas nos procesos de democratización e europeización desenvoltos pola república de Portugal e o reino de España, debe ter sempre en conta a influencia da dinámica posconciliar que permitiu a explosión das correntes progresistas e as propostas revolucionarias no seo da Iglesia, e a posterior revolución conservadora consagrada de maneira fidedigna co pontificado do polaco Karol Wojtyla.
“A maior parte das autoridades eclesiásticas de Portugal e de España contemplaron absortas o desenvolvemento do Concilio Vaticano II. As súas conclusións entraban en rotunda contradición coa identificación da Igrexa cuns réximes autoritarios que, en ambos os casos, tiveran a gala exhibir, dunha ou outra maneira, o seu defensa dos principios católicos”, indicou Rodríguez Lago, para engadir que “tamén ofertaron esperanzas para todos aqueles que, previamente suspiraran por conciliar a súa fe coa tolerancia, a liberdade e a xustiza social, exitosamente conxugados na Europa da posguerra. Os principios conciliares parecían outorgar carta de natureza global á antiga hipótese da democracia-cristiá, e rachaba a tese do excepcionalismo ibérico que durante décadas presentouse como gardián das esencias”. Desde ese momento, seguindo as directrices do Concilio e da curia vaticana, as Igrexas de España e de Portugal veríanse obrigadas a iniciar un proceso de transición institucional que precedería ao desenvolvido por ambos os réximes ditatoriais.
O xiro posconciliar esixiu así un cauteloso despegamento de ambas as ditaduras para adecuarse aos novos tempos, pero tamén desatou unha cruenta batalla entre os propios católicos, segundo e como estes, entendesen o ritmo, a intensidade e o propósito dos anhelados cambios, relatou o relator. Por varias razóns, o catolicismo rupturista ou revolucionario, que, apelando ao Pobo de Deus mostrábase próximo ao socialismo, alcanzou tanto en España como en Portugal, un desenvolvemento máis rápido e máis intenso que o apreciable nas democracias consolidadas. As propostas revolucionarias víanse lexitimadas por principios tradicionais como a loita contra a tiranía, e por novas correntes eclesiais como a Teoloxía da Liberación, tan atractivas no marco latinoamericano como no ibérico, ou no das colonias africanas que loitaban pola súa independencia. Entre 1966 e 1971 estas tendencias fixéronse co protagonismo das bases eclesiais e apostaron por un proceso de ruptura coa autoridade militar e política, tamén eclesial. A Igrexa do pobo debía substituír á deostada Igrexa xerárquica identificada como aliada tradicional dos réximes militares.
A II Asemblea Xeral do Sínodo de Bispos celebrada en Roma entre setembro e novembro de 1971 marcou un primeiro cambio de tendencia. Desde entón, a curia vaticana estableceu con man firme unha vía transicional que, distanciándose das ditaduras, permitise sufocar os cantos de sirena da revolución ás portas de palacio. A negociación discreta entre as elites mediante a súa experimentada diplomacia resultaría decisiva para salvar a nave e aumentar en porto máis sereno. “Apostar pola negociación e sufocar os enfrontamentos esixía exaltar o valor do consenso, creando un marco máis próximo ao modelo de conciliación Iglesia/Estado/Sociedade estendido nos países europeos. A experiencia de diálogo e cooperación tecidas coas propostas e os movementos marxistas e a memoria dos traumáticos resultados da ira clerófoba desatada en Portugal e España durante a I e a II República pareceron servir de antídoto suficiente para escorrentar os demos do pasado. Finalmente, as Igrexas de España e Portugal atravesaron con notable éxito o paso do Rubicón entre os réximes militares e as democracias parlamentarias, do mesmo xeito que o fixeron - convén non esquecelo - nas antigas colonias africanas convertidas en novos Estados independentes. Con todo, foron moitos os católicos que sentiron traizoados, "vencidos" (en Portugal) ou "desencantados" (en España) por esa transacción entre as elites que, igual que rompeu coas esencias do tradicionalismo, impediu a proxección dos soños revolucionarios”.
A atención depositada por Pablo VI no mercado global do catolicismo, cobrou unha dimensión máis determinadamente euro-céntrica durante o pontificado de Xoán Paulo II. O papa emerxido das Igrexas do silencio do Leste de Europa converteu moi pronto a reconstrución da Europa cristiá en centro das súas preocupacións; contribuíu decisivamente á posta en marcha da "revolución conservadora" e valeuse dos ventos propiciados pola denominada Segunda Guerra Fría cando os gobernos de M. Thatcher (1979-1990), R. Reagan (1981-1989), e H. Khol (1982-1998) esforzábanse en derrotar ao Imperio soviético. A antiga democracia-cristiá, abandonada á súa sorte na década anterior en aras do pluralismo católico, loitou agora por forxar unha nova alianza baixo o cuño do Partido Popular Europeo; e o Consello de Conferencias Episcopais Europeas (CC.EE.) liderado previamente polos valedores do progresismo, sufriu desde marzo de 1980 da competencia da nova Comisión de Conferencias Episcopais da Unión Europea ( COMECE), máis suxeita ao control vaticano e guiada por parámetros conservadores.
Neste contexto, o escenario ibérico cobrou unha importancia decisiva no relato europeo: Portugal e España contribuirían ao legado da tradición católica como exemplos da súa capacidade para estender os valores da cristiandade máis aló de Europa -convocando a unha nova evangelización-; ambos foran ademais vítimas históricas dos riscos que supoñía para ese legado a expansión dos principios laicos e as doutrinas marxistas; e ambos exercerían de campo de experimentación decisivo para a cohabitación entre as tradicións católicas e as políticas socialistas dos seus gobernos. A ollos da Santa Sé, a integración de España e Portugal no Mercado Común Europeo non só contribuiría a exorcizar calquera tentación revolucionaria; tamén incrementaría no futuro a capacidade das redes católicas para intermediar nas políticas comunitarias. As campañas de propaganda que revestiron as visitas de Xoán Paulo II ao santuario de Fátima en maio de 1982 e ao do Apóstolo Santiago en novembro de 1982 son un testemuño paradigmático de todo iso.
Como xa sucedera durante o pontificado de Pío XII nos momentos aurorales das comunidades europeas, nos discursos pronunciados polo papa polaco en Bruxelas, en outubro de 1984 #ante os parlamentarios da Unión Europea Occidental, e en maio de 1985 na sede da CEE, leste garantiu expresamente o seu pleno apoio a unha unidade europea que salvagardase a alma do continente, ao Sur e ao Leste. Por entón, Díaz Merchán, tras substituír como presidente da Conferencia Episcopal Española a un cardeal Tarancón demasiado conciliador para as pretensións do pontífice, publicou o primeiro documento do episcopado español que mostrou o seu apoio ao proxecto europeo, agradecendo a contribución prestada a España polo cardeal de orixe alemá, Franz Hengsbach, presidente a Comisión de Episcopados da Comunidade Europea (COMECE). Desde ese momento, o episcopado español e o portugués cobrarían protagonismo en Europa e na Santa Sé.
