O profesor Julio Prada presenta un libro en inglés que supón un avance na historiografía sobre a represión económica en España

18 de mayo de 2021

The Plundering of the Vanquished. The Economic Repression during Early Francoism, (O saqueo dos vencidos. A represión económica durante o primeiro franquismo) aporta tamén ao mundo de fala inglesa coñecemento dobre este tipo de represión

OURENSE, 18 de maio de 2021.- O profesor da Universidade de Vigo, profesor titor e coordinador académico de UNED Ourense, Julio Prada Rodríguez, acaba de presentar o libro The Plundering of the Vanquished. The Economic Repression during Early Francoism, (O saqueo dos vencidos. A represión económica durante o primeiro franquismo) publicado pola prestixiosa editorial Peter Lang. Trátase dunha obra sólidamente fundamentada, pero á vez sintética e clarificadora, na que Prada trata en, primeiro lugar, a evolución historiográfica sobre este tipo de represión, destacando as causas que explicarían a menor atención dedicada pola historiografía á represión económica.

En primeiro lugar, sinala o profesor ourensán que este tipo de represión resulta menos «dramática» que a física con resultado de morte ou que o internamento de milleiros de persoas nos diferentes centros de reclusión utilizados polo réxime, o que fixo que as primeiras investigacións centrásense en elaborar catálogos máis ou menos exactos de vítimas desta modalidade represiva e contextualizar as súas execucións. Outra razón citada polo autor é a «incomodidade» que representaba para os poderes públicos e para unha parte importante da sociedade o que un bo número de persoas vísense implicadas nun proceso represivo que perseguía privar dos seus bens ou dunha parte do seu patrimonio a persoas que, en ocasións, nin sequera cometeran un delito desde a particular óptica dos sublevados. Por último, a propia dispersión das fontes, que contrasta, segundo explicou Prada Rodríguez, coa crecente apertura e catalogación dos arquivos militares que custodian os miles de sumarios incoados contra os simpatizantes da Fronte Popular.

O longo camiño percorrido pola historiografía especializada na represión económica, desde os pioneiros traballos de mediados dos anos oitenta ata as máis recentes investigacións de ámbito autonómico, “certifica a vitalidade duns estudos caracterizados pola crecente incorporación de novas temáticas e enfoques que van máis aló da mera cuantificación das sancións para dar paso á análise de novas realidades desde unha óptica cada vez máis social e cultural”, sinala Prada. Así foi posible profundar nun dos aspectos esenciais dese microcosmos represivo que se proxectaba sobre os aspectos máis insignificantes da vida dos españois durante os anos máis duros da guerra e a posguerra. “E con iso, cada vez resulta máis evidente que as diferentes modalidades represivas deben ser contempladas como parte dun vasto programa de acción global que foi moito máis alá dunha simple violencia engendradora de relacións de poder, xa que perseguía asegurar a dominación e o sometemento dos individuos para facilitar a asunción, mesmo subconsciente, dos novos códigos e valores inspiradores do novo Estado”, sostén o autor.

Desde esta perspectiva, a represión económica “converteuse nun elemento central das políticas de exclusión social da ditadura, iniciadas xa desde o golpe de estado cando os primeiros consellos de guerra sentaron a tese de que quen se opuxo ao pronunciamento eran os únicos culpables dos danos causados pola súa dexeneración en guerra civil”. A posterior normativa de responsabilidades civís e políticas axudaría a cimentar máis no imaxinario colectivo “a idea da responsabilidade xeral de cuantos identificáronse, dun modo ou outro, con todo o que representara a Segunda República”, sinala Julio Prada. Desde este punto de vista, cumpriu á perfección o seu labor dentro do armazón represivo: máis aló da súa utilidade ao proporcionar recursos para as frontes bélicas e para o funcionamento da retagarda, acabou por converterse nunha valiosa arma de disuasión e intimidación que inhibía calquera mostra de desafección.

A represión económica presenta varias manifestacións: subscricións patrióticas, exaccións económicas varias, multas, incautacións de bens e sancións impostas ao amparo da normativa de responsabilidades civís e políticas. A isto súmase a dispersión das fontes e, en ocasións, a pouca precisión destas, e a relativa frecuencia coa que unhas e outras aparecen mesturadas en publicacións, polo que Julio Prada fixo o esforzo de diferenciar con precisión entre elas. Iso non impide que esas diferentes manifestacións, a pesar da súa análise pormenorizada, sexan explicadas polo autor como parte dun único proceso global.

Un dos aspectos máis novos é o das « requisas regulamentadas», é dicir, realizadas polo Exército con todas as formalidades requiridas pola normativa e no exercicio do dereito de requisición que prevían as leis vixentes para situacións nas que estivese declarado o estado de guerra. Non adoita ser común neste tipo de traballos abordar isto, na medida en que, como o autor recoñecía, non deberían ser integradas nunha análise sobre a represión económica, polo menos desde o punto de vista conceptual e metodolóxico. Con todo, como o propio Prada defendeu noutros traballos anteriores dedicados ao estudo da represión física, o seu tratamento nun volume destas características, permite facer fincapé nese carácter sistémico do conxunto do proceso represivo.

Advirte o doutor Prada que o amplo catálogo de actuacións que conforman o complexo armazón da represión económica durante a guerra civil e o franquismo “esixe extremar as precaucións para non confundir prácticas en aparencia moi semellantes, pero que constitúen realidades ben diferentes e en absoluto homologables”. Cita por exemplo as requisas levadas a cabo polas autoridades militares na guerra civil, que forman parte da “xigantesca maquinaria burocrática e de extorsión creada polos rebeldes para tentar responder con eficacia ás necesidades derivadas do fracaso do golpe de estado e a súa transformación en guerra civil. Pero non presentan outra novidade que a esixencia de levalas a cabo nunhas circunstancias nas que asegurar as “necesidades do servizo” primou sobre outras consideracións de índole administrativa ou formalista”.

Policentrismo

Esas perentorias urxencias e a existencia dun certo policentrismo germinal, con numerosos comandantes militares e mesmo Xefaturas de Milicias arrogándose o dereito de requisición, favoreceron a multiplicación de situacións nas que os abusos foron frecuentes. Pero á marxe das requisas non regradas nin legalizables —en realidade auténticos espolios practicados por milicianos que actuaban sen mandato da autoridade militar, pero frecuentemente coa súa tolerancia inicial—, non pode falarse dunha situación xeneralizada de descontrol na maior parte da retagarda. “Nin a Intendencia Militar das diferentes Divisións deixou de funcionar nin se prescindiu por completo das formalidades de rigor, mesmo antes de que o Estado campamental do que falaba Ramón Serrano Suñer fose impoñendo progresivamente a súa autoridade”, expón o profesor titor de UNED Ourense.

Incautacións

As incautacións de bens de particulares e entidades políticas e sociais afectas á fronte Popular realizadas antes da entrada en vigor do Decreto nº 108 e do posterior Decreto Lei nº 157 e a Orde que o desenvolvía coinciden coas requisas en que o seu destino final foi satisfacer as necesidades bélicas e de sostemento da retagarda. “Pero difiren tanto polo seu significado como polo procedemento para facelas efectivas e, naturalmente, por quen foi os suxeitos pasivos dunhas e outras. Mentres estas últimas estaban configuradas como unha forma de ocupación temporal que aínda que daba dereito a unha indemnización diferenciábase doutras figuras expropiatorias tanto pola súa causa legitimadora —as necesidades bélicas— como polo método expeditivo mediante o cal os habilitados para practicalas adquirían a súa posesión, as primeiras carecían doutra referencia normativa que os bandos de guerra e a consideración como «inimigos» das vítimas. Moi pronto este baleiro vai ser suplido por diferentes autoridades, sobre todo comandantes militares, que o mesmo decretan pola súa conta a clausúra de centros obreiros que dispoñen a incautación das propiedades de «extremistas» fuxidos ou en prisión”, indica o investigador ourensán.

Xunto ás incautacións de bens ordenadas directamente polas autoridades militares houbo “auténticos pillaxes e saqueos perpetrados, sobre todo, por membros das milicias armadas. As excepcionais circunstancias derivadas do fracaso do golpe de estado favoreceron que se multiplicasen as extorsións económicas de simpatizantes esquerdistas e doutros moitos aos que a perspectiva dunha denuncia, aínda sendo falsa, obrigaba a ceder #ante as pretensións de individuos sen escrúpulos que actuaban amparados na case total impunidade da que gozaron durante meses”. Sinala o investigador que algúns bandos militares ditados xa pasadas as primeiras semanas de guerra permiten entrever a magnitude das arbitrariedades, “pero o certo é que mesmo alí onde as autoridades tiñan un control absoluto do territorio tardaron en ser corrixidas e, de feito, manteríanse, con menor intensidade, durante anos”.

Certamente era elevada a contía das achegas que, a modo de contribucións “espontáneas”, recadábanse nas xornadas que seguiron á proclamación do estado de guerra e, sobre todo, o que xa desde eses primeiros momentos deuse a extorsión realizada por bandas de milicianos que percorrían os territorios rebeldes solicitando diñeiro, xoias ou víveres. Non deixa de ser curioso a análise que nos dá o autor da substitución das primeiras achegas, que máis ben eran desordenadas dado que apenas había coordinación na súa posta en marcha polas autoridades, por un armazón ríxido e centralizado froito da orde da Xunta de Defensa Nacional que establecía a Subscrición Nacional e, con posterioridade, polas normas establecidas polo Gobernador Xeral do Estado.

Este traballo de Julio Prada ten rigor metodolóxico e analítico, supón un avance na historiografía sobre a represión económica en España, algo descoñecido no mundo de fala inglesa.