La UNED une ás deputacións de Zamora e Ourense para potenciar o Camiño Meridional

3 de abril de 2024

Os presidentes de ambas as administracións provinciais mostraron o seu interese en traballar unidas polo desenvolvemento deste importante recurso espiritual, cultural e turístico. O interese quedou patente na inauguración do curso sobre o Camiño Meridional, cuxa primeira das seis sesións que o compoñen tivo lugar na Casa da Cultura de Benavente. Alí deu a primeira conferencia o catedrático Jesús de Juana.

OURENSE, 3 de abril de 2024. O curso que a UNED inaugurou onte en Benavente, organizado por UNED Zamora e UNED Ourense, serviu de acicate para que as deputacións de ambas as provincias mostren o seu compromiso coa potenciación conxunta do Camiño Meridional. Cun bo aforo no salón de actos da Casa da Cultura de Benavente, tivo lugar o acto inaugural, que abriu a alcaldesa da cidade, Beatriz Asensio, quen celebrou a realidade deste curso da UNED para poñer no lugar que lle corresponde, ao patrimonio turístico. Agradeceu á UINED a iniciativa e o feito de que arrincase na súa cidade. A continuación interveu, en representación da UNED, o director de UNED Ourense, Jesús Manuel García. "O meu querido colega, Antonio Rodríguez, director de UNED Zamora, aquí presente nesta mesa, e quen lles fala, nun interesante encontro de ambos na bellísima comarca de Sanabria o verán pasado, dispuxemos poñernos en marcha cunha primeira iniciativa, a que hoxe inauguramos, un Camiño de peregrinación que nos une a zamoranos e ourensáns. Pasa polas nosas respectivas provincias. E queremos que todos os relatorios, 6 en total, repártanse nos pobos e vilas do camiño ou próximas a leste. O Camiño é só unha magnífica escusa para estudar novas accións culturais entre ambos os centros da UNED en Zamora e en Ourense. Sirva este primeiro ciclo sobre en Camiño Meridional para que vaia fraguando aos poucos ata consolidarse, co paso do tempo. A UNED está presente en ambas as provincias con todo o seu aparello de cursos de extensión e de actos culturais que leva ás súas vilas, cidades e pobos. É importante o papel que desenvolve a nosa Universidade, moi pegada ao territorio como ningunha outra pode facelo. E a importante plataforma que supón o que actos organizados no noso rural, poidan ser seguidos desde calquera parte do mundo. #Fixar o interese que espertou fóra das nosas fronteiras pois xa se inscribiron 225 persoas, 4 delas no estranxeiro: 1 en Moscova, 1 en Illinois, 1 en París e outra nos Países Baixos. Entre os rexistrados temos seguidores do ciclo en todas as comunidades autónomas".

Deputación de Ourense

O presidente da Deputación de Ourense, Luis Menor, lanzou neste acto da UNED en Benavente a súa proposta de "coordinar esforzos e iniciativas entre as deputacións de Ourense e Zamora que “inclinen a balanza dos peregrinos polo Camiño Mozárabe”, contribuíndo así a potenciar “un roteiro xacobeo que nos une”. Salientou o presidente ourensán que compartir entre Zamora e Ourense ese “factor diferencial” que supón o AVE nun roteiro de peregrinación, pon encima da mesa novas oportunidades de cooperación “que creo deberíamos explorar”. Sinalou tamén que "desde as deputacións valorizamos os nosos territorios, de tal modo que vertebrar esa posta en valor, ampliando o radio de cooperación, achega un efecto multiplicador a todos os esforzos e políticas que poñamos en marcha”.

Menor aproveitou a ocasión para demostrar o compromiso da Deputación de Ourense co Camiño Mozárabe, explicando a campaña de promoción desenvolvida esta semana Santa ou as accións que se deseñaron en combinación coa alta velocidade desde a estación da Gudiña, impulsando xa nesta primavera contactos con diferentes asociacións e cos alcaldes dos municipios polos que discorre o histórico camiño de peregrinación.

Deputación de Zamora

O presidente da Deputación Provincial de Zamora, Javier Faúndez, indicou que Zamora conta con máis de 500 quilómetros de roteiros xacobeos que abarcan seis camiños diferentes: Vía da Prata, Camiño de Poñente, Camiño Matritense, Camiño de Levante, Camiño Portugués e o mencionado Camiño Mozárabe-Sanabrés. Faúndez mostrouse dacordo en establecer unha contorna de colaboración e coordinación conxunto para sacar adiante esta iniciativa. "Ambas as institucións consideramos que é un importante valor turístico, patrimonial e natural para as dúas provincias".

Conferencia de Jesús de Juana

A primeira das seis conferencias previstas neste ciclo da UNED, correspondeulle ao catedrático Jesús de Juana, quen desenvolveu o tema A creación de Santiago como punto de peregrinación da cristiandade occidental. O relator foi preentado polo seu amigo o tamén catedrático de Historia Contemporánea, Juan Andrés Blanco. Este sinalou que De Juana, sendo de Molina de Aragón, é un ourensán consolidado, pois desde esta cidade exerceu a docencia e a investigación que, dixo, tratou de ser divulgación da historia para o pobo. E así deulle paso.

"No mundo medieval occidental van ir conformando reinos e territorios diversos nos que cohabitan compoñentes da antiga cultura grecorromana cos costumes, linguas e hábitos germánicos, pero todo iso, todos eses factores ulturales, están fundidos nun nexo común, nun aglutinante intelectual, nunha argamasa única que lles enlaza a todos, que é o Cristianismo. E no territorio hispano, en concreto no fin da terra coñecida, vai ocorrer o mesmo. De tal maneira que, á altura de finais do século X estaba claro que a identificación dun territorio concreto e unha poboación coa Cristiandade latina, ordenada e dirixida desde Roma, referíase e coincidía co concepto de Europa", sinalou o relator.

Así mesmo, nesta configuración cultural e xeográfica da Cristiandade medieval, expuxo De Juana que tiveron tamén moita importancia, desde o punto de vista relixioso, as peregrinacións, ben para penar os pecados ou para alcanzar as prezadas indulxencias, e tamén as cruzadas, para protexer a aquelas e ampliar e defender o territorio cristián, fenómenos ambos moi representativos daquela época, tanto as dirixidas a Terra Santa como á Península ibérica. E neste contexto histórico nacional e internacional nace Santiago como cidade e como o gran fenómeno relixioso, militar, cultural, económico…, do medievo español e europeo. Sen entrar no debate da orixe do topónimo Compostela, a realidade histórica é que, cos antecedentes dun pequeno poboado romano preexistente e a referencia á presenza dun antigo cemiterio, a cidade naceu e foi crecendo vinculada sempre ao descubrimento, divulgación e devoción do sepulcro do Santi Iacobi".

O relator sinalou que Compostela nace "cando se empeza a coñecer como termo ou tramo final de toda unha complexa rede de camiños e itinerarios, incluíndo os marítimos, cando se inicia esa viaxe colectiva que desde todos os puntos de Europa, e por tanto de España, orientábase ata a cidade do Apóstolo ao longo da prolongada época medieval. A súa importancia queda reflectida nesa primeira guía europea que representa o admirable Codex Calixtinus. Existen moitísimos estudos científicos e de difusión do extraordinario fenómeno xacobeo. Pero máis aló dos motivos relixiosos, artísticos, cronolóxicos, de devoción, milagres, reliquias etc., que foron sinalados preferentemente por quen se ocupa deste tema para explicar e xustificar a multitude de peregrinos que encheron os camiños de toda Europa para visitar a tumba do Apóstolo, debo dicir que a realidade histórica móstranos que, ademais de todo isto, houbo unha clara geoestrategia político-relixiosa para crear o que se chamaría xenéricamente a Cristiandade, impulsada polo papado, e apoiada por príncipes cristiáns, que tiña o seu centro en Roma e os seus límites xeográficos en Xerusalén e Santiago, fronteiras oriental e occidental, respectivamente, dunha ampla Europa dividida en múltiples reinos que estaban unidos por unha mesma relixión e cultura, por unha mesma lingua culta, o latín, por unha mesma obediencia aos Pontífices e por un enfrontamento co Islam, o seu inimigo territorial, cultural e relixioso".

Advirte Jesús de Juana que para entender a estrutura político-relixiosa da Idade Media europea "habemos de ter presente algún dos principios reitores que se manterán secularmente nese concepto que se denominou na realidade Cristiandade. Podemos entender por tal a composición dunha serie de territorios diversos unidos pola fe cristiá que, ademais de dirixir o aspecto espiritual que lle é propio co fin de lograr a vida eterna, regula e ordena ademais a orde política e social dos pobos que a integran. Por tanto, o Cristianismo non vai ser só unha simple relixión, un credo ou un programa de salvación, senón que será tamén un modelo político compartido que ensambla no mundo terreal a todos os reinos nunha estrutura superior chamada Cristiandade para construír o reino de Deus na terra. Esta alianza entre o espiritual e o temporal no medievo aspiraba a alcanzar o que se chamou o 'agustinismo político', isto é, a adaptación das institucións laicas e terreais á orde sobrenatural orientada pola Iglesia, tal e como propoñía un dos pensadores máis influíntes nesta época medieval, San Agustín, na súa gran obra A Cidade de Deus. Doutra banda, esta 'unidade cristiá' descansaba nun dobre poder: o temporal, detentado pola realeza, para defendela, sobre todo, da ameaza musulmá; e o espiritual, en mans eclesiásticas baixo a autoridade papal. Este sentido de pacto que ten a Cristiandade medieval está sustentado en catro principais piares:

A confesión dunha mesma fe cristiá
Unha mesma cultura romano-germánica
Unha mesma acción política herdada do Imperio
Un idioma común culto, o latín

De modo que, á altura aproximada do ano 1000, "podemos considerar que o embrión da futura Europa identificábase co territorio e a poboación que compoñía e integraba a relixión cristiá", indicou o relator. "Para converter a Roma no centro desta nova Cristiandade que pretendía chegar polo oriente ata Terra Santa, ata Xerusalén, había tamén que alargala ata os confíns de occidente, ata o final do roteiro das estrelas, ata o máis apartado -e o último en crearse- lugar de devoción cristián no finis terrae do mundo romano. Aos poucos a noción de Cristiandade vaise identificando cunha Europa que vai adquirindo e difundindo uns mesmos conceptos comúns de desenvolvemento material, arquitectónico, artístico, relixioso, literario, filosófico, musical, litúrxico etc., en definitiva, a pesar dos seus límites xeográficos imprecisos, sobre todo polo Norte e o Leste, poderiamos dicir que se vai estruturando unha civilización colectiva fundada nun mesmo conxunto de costumes, saberes e artes. É famosa a frase de Goethe de que 'Europa naceu na peregrinación e a Cristiandade é o seu idioma materno”. "Cando se produce a inventio (nas súas dúas acepcións: descubrimento e invención) histórica da tumba do apóstolo Santiago en terras da máis occidental das dioceses cristiás (Iria Flavia), no límite continental do mundo coñecido, os poderes políticos e relixiosos de entón decátanse dos beneficios que tal feito podía reportar á organización territorial daquela incipiente Europa cristiá e deseñan as funcións e accións que había que realizar para conseguir os seus obxectivos políticos e relixiosos. E así naceu Compostela á vez que o 'milagre' xacobeo polo que, tras o descubrimento do seu sepulcro e a visita do rei asturiano Alfonso II, o apóstolo Santiago converteuse no paladín das forzas cristiás e patrón de España, á vez que compañeiro de viaxe dos cada vez máis abundantes devotos peregrinos que acudían ao seu santuario, xa que, unha vez creado o fenómeno e a cidade, precisáronse Camiños interterritoriais, públicos, ordenados e protexidos polos poderes reais no límite máis afastado da xerarquía e obediencia papal. E xa podemos adiantar que o complemento mítico relixioso dos sucesivos reinos hispanos que se van a ir configurando desde o norte aos poucos, e que van protagonizar a multisecular campaña de reconquista contra os musulmáns, vai ser a invención de Santiago, santo-guerreiro, símbolo, patrón, protector e punto de unión das armas cristiás", expuxo o doutor De Juana López.

E aos poucos os Camiños, para posibilitar a peregrinación, enchéronse de mosteiros, hospitais, artesáns, comerciantes, hospederos, cabaleiros e cruzados etc. "E ademáis de vías relixiosas e artísticas tamén van ser, no caso do Camiño francés, un importante roteiro comercial que vai unir ao occidente cristián coas zonas máis dinámicas e desenvolvidas de Europa, e no caso do Meridional vai permitir o tránsito primeiro dos mozárabes de Al Andalus e logo a súa repoboación e cristianización, fundando numerosos mosteiros, sobre todo despois da conquista de Sevilla e Córdoba por parte do rei Fernando III o Santo (s. XIII)".

"A rápida conquista musulmá da Península ibérica a partir do 711 facilita a súa expansión transpirenaica que sería freada por Carlos Martel na batalla de Poitiers no 732, e converte aos invasores no principal perigo dos reinos cristiáns. Na Península, despois da inicial 'vitoria' en Covadonga (entre o 718 e 722) pódese dicir que nace o primeiro reino hispano-cristián, o reino de Asturias con Alfonso I (739-757), que inicia a fustrigación aos seguidores de Mahoma e defende o noroeste das ofensivas viquingas ou normandas (literalmente 'homes do norte'), Desde finais do século VIII empezan a invasión e saqueo de Inglaterra, que sería conquistada en 1066 por Guillermo o Conquistador, despois da batalla de Hastings, exercen unha forte presión sobre o reino franco que vai obrigar a Carlos III, denominado o Simple, a entregar ao seu xefe Rollón o ducado de Normandía a cambio dun acordo de paz e de converterse ao cristianismo.E desde esta nova terra farían incursións e correrías diversas, como as sufridas en Galicia, á que denominaban Jakobsland, en diversas ondas a partir do século IX, que duraron ata a segunda metade do século XI en que se converten ao cristianismo. Mesmo houbo un frustrado intento desde o 968 e durante os tres anos seguintes destes guerreiros do norte que mandaba o rei Gunderedo de converter a Terra do Apóstolo nunha nova Normandía, da cal procedían.

De calquera xeito, o principal inimigo por antonomasia da España, da Europa e de la Igrexa medieval desde o punto de vista bélico, territorial, cultural e relixioso desde o século VIII "vai ser o Islam e a expansión musulmá. A partir de mediados dese século oitavo, con Alfonso I de Asturias (739-757), nunha estreita franxa de terra montañosa de todo o norte peninsular orientada cara ao océano, "vai ir xurdindo o primeiro reino cristián hispano libre do dominio musulmán. Anexionou Galicia e o norte do que logo sería Portugal, ademais de recuperar a poboación dos denominados "campos góticos", é dicir, os territorios da meseta norte, e trasladala a Galicia, Asturias e Cantabria. No momento do gran protagonismo de Carlomagno reinaba en Asturias Alfonso II, alcumado 'O Casto', nacido no 760 e rei entre o 791 e 842, o cal mantivo estreitas relacións e alianzas co renombrado rei dos francos e futuro emperador Carlomagno, que recibiu persoalmente a varias delegacións de embaixadores ovetenses e que lle consideraba, segundo os Anais Carolinxios, Rex Gallaeciae et Asturias”.

"Esta relación -prosegue o relator- non só servíalle ao asturiano para manter a integridade do seu reino cara os ataques musulmáns, senón tamén para conquistar Lisboa en 798 e inflixirlles diversas derrotas en anos sucesivos. Seguindo o seu modelo imperial, fortaleceu a figura monárquica, consolidou o reino creando unha administración eficaz, afianzou un sólido poder militar, estableceu a capital en Oviedo e promoveuna como sede episcopal e, o máis importante para o noso relato, converteuse no gran protector da ortodoxia cristiá. Durante o seu reinado descubriuse a tumba de Santiago (c. 820-830), xunto á dos seus dous discípulos Teodoro e Atanasio, e a tradición conta que antes de morrer marchou en procesión a Compostela, polo que se lle considera o primeiro peregrino e o que inaugurou o camiño primitivo que parte de Oviedo. Tamén construíu a primeira igrexa dese novo lugar santo situado no confín do mundo".

O recoñecemento do sepulcro de Santiago por parte de Alfonso II e a súa divulgación por Europa supuxo "un enorme prestixio político para o reino de Asturias e para a Hispania cristiá, pero tamén podemos dicir que Compostela vai significar e vai representar esa aceptación de múltiples formas de ser e de entender o mundo baixo unhas premisas previas e valores humanos comúns, e unhas virtudes cidadás e unhas crenzas relixiosas parecidas. Por iso Compostela podería ser considerada como a paradigma máis sobresaliente do que foi a Cristiandade europea. Ou a Europa cristiá medieval, se se prefire", dixo De Juana López nesta conferencia inaugural.

"E se, a partir de finais do século X, empeza a converterse no muro simbólico que freaba a expansión territorial e relixiosa musulmá, co avance da Reconquista hispana vai transformar no foco de atracción relixiosa peninsular sumándose á corrente europea. Perdida Xerusalén, e definida Roma como poderosa capital litúrxica e administrativa do cristianismo, Compostela asentouse como o faro luminoso de espiritualidade cristiá regando de universalidade europea todos os camiños xacobeos. Camiños medievais que se facían moitos deles aos poucos coas pegadas que ían deixando as sandalias dos peregrinos, as pezuñas dos cabalos dos guerreiros e as rodas dos carros dos mercadores. E desde os máis antigos mapas cartográficos os principais camiños cara a occidente terminaban en Compostela, na Fisterra europea", indicou.

Os camiños eran como as arterias e veas por onde discorría o sangue peregrino desde todos os lugares do mundo occidental. "Por esas vías difundíanse e expandían os valores cristiáns e europeos, convertíanse en itinerarios culturais, en senllas por onde circulaba unha nova civilización que afectaba o pensamento, á literatura, á música, á arte, á arquitectura e construcións monásticas, pontes, albergues e hospitais…, todo iso como resultado dese gran intercambio de persoas de diferentes pobos, de distintas formas de vida, de diversas linguas e tradicións, etc. pero unidos pola relixión cristiá e o exercicio da tolerancia. En fin, podemos dicir que Compostela, pola gran transcendencia do fenómeno xacobeo, xorde e vaise a construír como un atractivo foco relixioso para o mundo cristián, pero tamén vai ter unha importancia capital para a construción política, social, económica, cultural, etc. de Europa. Unha vez asentado o Camiño (ou os camiños) e desaparecido, ou moi debilitado, o perigo musulmán, o seu traxecto e espazos adxacentes van converter (utilizando o termo acuñado por Mircea Elíade) nun “sistema hierofánico”, porque toma conciencia da existencia do sacro que se manifesta tanto nos obxectos relixiosos como profanos do seu percorrido, e Compostela vai converter na culminación, no máximo exemplo, dese paradigma que vertebra o sacro da Cristiandade e os valores político-sociais de Europa".

Engadiu o catedrático De Juana que "poderíamos dicir que a acción conxunta dos poderes eclesiásticos e civís na creación e desenvolvemento da Cristiandade europea como novo espazo político emerxente explícase e xustifica pola necesidade de divulgar os principios da nova organización europea baseada na recuperación da centralidade cosmológica cristiá de Roma fronte a Constantinopla e a proclamación do Imperio carolingio como garante da orde cristiá universal. O achegamento entre ambos os poderes iníciase con Carlos Martel, vencedor dos musulmáns e organizador do reino galo, e o papa Gregorio III a partir do 739. O seu fillo Pipino pacta no 752 a súa coroación como primeiro rei dos francos co Pontífice Zacarías, ratificada por segunda vez en San Denis, en 754, por Esteban II a cambio da recuperación dos Estados Pontificios ameazados polos lombardos. E desta maneira nace a relación dos vínculos políticos e relixiosos entre o Papado e a nova dinastía Carolinxia. Pero a manifestación máis clara da unidade de visión, acción e disposicións das dúas xurisdicións (a temporal e a espiritual), da unidade de 'as dúas espadas', é a reconstrución do Imperio no Nadal do 800, cando León III coroou a Carlomagno como novo Imperator Romanorum. É o momento inicial e decisivo do proxecto, de poñer en práctica esa confluencia de intereses geoestratégicos de defensa da fe cristiá e a súa expansión e ampliación territorial. E isto, a pesar das divisións feudais, presenta á Cristiandade como unha única sociedade universal, que se identifica pola súa dependencia a unha soa xerarquía relixiosa e a súa pertenza a unha mesma cultura occidental que serviría de embrión á futura Europa. Quen historicamente se presenta, pois, como o creador deste pacto medieval do mundo occidental, desta fusión entre o espiritual e o temporal baseada nun común sacramento do bautismo, restaurador do Dereito Común romano, vai ser Carlomagno, o gran líder impregnado dun espírito teocrático que lle leva a ser unha especie de vigairo divino e o maior defensor das ambicións e desexos de la Iglesia, dos seus servos, das fronteiras cristiás, da paz e xustiza dos seus súbditos...".

Neste contexto bélico e estratéxico é onde se explica, sinala o relator, a campaña que desenvolve Carlomagno desde finais do século VIII "para terminar en 811 coa conquista de gran parte do norte do Ebro, e a conivencia pactada primeiro co papa Adriano I e logo co seu sucesor León III para lograr un imperio cristián que 'romanizara' a liturxia hispano mozárabe e detivese a expansión do Islam, ampliando a zona cristiá do norte da Península que xa comezara polo oeste co incipiente reino de Asturias". E se importante son os feitos históricos, como estes, no simbolismo medieval eran tanto ou máis importantes as lendas e as fantásticas invencións interesadas que enchían o pensamento e o sentimento das xentes. "Neste sentido, cobra unha enorme importancia posterior a divulgación que se fai dous séculos despois da estreita relación de Carlomagno con Santiago contida no famoso Codex Calixtinus. Na narración cóntase que, a través do Camiño das Estrelas que se iniciaba no mar de Frisia (Países Baixos) e chegaba ata Galicia, o Apóstolo conduciu ao Emperador ata a súa propia tumba “cun gran exército para combater ás pérfidas xentes pagás, e liberar o meu camiño e a miña terra, e a visitar a miña basílica e sartego. E despois de ti irán alí peregrinando todos os pobos, de mar a mar, pedindo o perdón dos seus pecados…”. Noutro lugar o Emperador ordena que en Santiago “celébrense os concilios dos bispos de toda España… (e) que se outorgasen por mans do bispo da mesma cidade os báculos episcopais e as coroas reais”. E no capítulo final dise que “Carlomagno, rei dos galos, o máis famoso sobre todos os demais reis, estableceu a cruzada en España, combatendo con innumerables traballos aos pobos infieis”.

Aínda que Carlomagno morrese no 814, "por tanto sen poder coñecer o 'descubrimento' da tumba, as contradicións cronolóxicas e a inverosimilitud dos relatos non van impedir que estes textos de tradición carolingia tivesen unha gran importancia no fenómeno xacobeo porque foron transmitidos oralmente ao longo do Camiño ata que un autor culto, ou varios, recollésenos posteriormente por escrito. A transcendencia destes escritos, como o Liber Sancti Iacobi, residía en que eran un eficaz vehículo de promoción do Camiño europeo, de xerarquización da igrexa compostelá entre os reinos españois e de alento e esforzo permanente na loita contra os infieis. E para dar a coñecer e divulgar a importancia da invención de Santiago, dos favores relixiosos que se outorgaba aos peregrinos que o visitaban e o coñecemento do camiño (ou camiños) polo que debían transitar europeos e hispanos ata Compostela, unha arma decisiva nos tempos medievais era a literatura", manifestou De Juana.

Sobre a chegada e predicación en España do Apóstolo, "temos como antecedentes textos de finais do século VI, como o Breviario dos Apóstolos, no que se dan datos dos discípulos de Xesús, entre eles o lugar da súa predicación, e de Santiago dise: Hic Hispaniae occidentalia tola predicat, seguramente para xustificar a orixe apostólica da difusión cristiá por toda a terra coñecida, ata a máis occidental e afastada. Isto, sen dúbida, difúndese pola Igrexa europea, en gran parte por obra dos monxes benedictinos, e vólvese a repetir pouco despois, a principios do VII no tratado De ortu et obitu Patrum (Do nacemento e morte dos Pais) atribuído a San Isidoro de Sevilla, que de novo fala da predicación do Apóstolo por Hispania e que vai ter unha gran repercusión no nacemento da posterior tradición xacobea".

"No século VIII, como dixemos, comezou un período convulso na Península Ibérica e a Aquitania francesa coa chegada dos musulmáns e o perigo da súa expansión por Europa Occidental. De tal maneira que, enseguida, iníciase desde o punto de vista textual e propagandístico un contraataque literario sagrado. Cara ao 784 escríbese en Asturias un himno litúrxico, atribuído ao Beato de Liébana, titulado O Dei verbum, co fin de levantar a moral dos habitantes e dar protagonismo ao reino e á Igrexa asturiana por ser o único non dominado polos musulmáns, e no que sorprendentemente Santiago aparece por primeira vez como Patrón de Hispania”. Outro dos exemplos máis coñecidos, tal como dixo o conferenciante, "son os Comentarios á Apocalipse do mesmo Beato de Liébana publicados en 786, nos que non só se volve expoñer a predicación de Santiago por parte de España, senón que incorporará un mapamundi no que a cabeza do apóstolo aparecía na antiga Gallaecia e se lle imploraba que protexese ao rei, ao clero e ao pobo. E, nalgúns Martirologios que se escriben na segunda metade do IX xa se menciona que o corpo de Santiago atópase e venérase na terra hispana de Galicia. A culminación de toda esta literatura, como dixemos e é sabido, será o soado Códice Calixtino, xa no século XII, pois parece que se empezou a escribir en tempos do arcebispo Gelmírez cara ao mil cento corenta e finalizou na década de 1170, e nun dos manuscritos do Liber Sancti Iacobi aparece, a pesar do seu autor era Aymeric Picaud, como compilador Calixto II (1119-1124) para dar autoridade pontificia e popularidade aos textos alí recolleitos. A divulgación de todos estes escritos vai ir creando e abonando as condicións emocionais, piadosas e políticas necesarias que propiciarán a aceptación e asentimento necesario para xustificar e santificar o descubrimento do mito xacobeo e a súa proxección e propagación xeral e popular. Todo isto conduciu á difusión e ao mantemento do seu culto ata o descubrimento milagroso da tumba no século IX e ao auxe peregrinatorio a partir do X". A isto engádese a proliferación e frecuencia das súas reliquias que van xurdir abundante e sorprendentemente por moitos lugares, moitas das cales van ser depositadas na consagración dos altares das novas igrexas. Algunhas permaneceron ao longo do Camiño, pero outras moitas viaxaron, difundíronse extraordinariamente e foron veneradas popularmente en distintos lugares extrapeninsulares, como Inglaterra, Italia, Flandes, o Imperio Xermánico, Dinamarca, e, sobre todo, Francia. Que fosen verdadeiras ou falsas as reliquias apostólicas non importaba moito, porque ambas as circunstancias cumprían o obxectivo proposto de difundir a devoción ao santo e a peregrinación á súa tumba para recibir as indulxencias ou cumprir unha penitencia, ou dinamizar a Península económica e culturalmente por esa enorme arteria de comunicación que era, sobre todo, o Camiño cara a Europa ou 'francés', e para facilitar polo Camiño Meridional a recuperación do territorio que estaba en mans do islam".

A partir de entón, sinala De Juana López, Santiago de Compostela "vai ir convertendo nunha das tres cidades santas da Cristiandade e o lugar final por antonomasia dunha espectacular peregrinación desde o medievo ata os nosos días. Ata tal punto que a palabra peregrino, que provén do latín per ager/agri (ir a través do campo), quedou case en exclusiva para designar aos camiñantes non locais, estranxeiros, que se dirixían exclusivamente a Santiago, tal e como dicía Dante no seu Vita Nuova (1293): ”non se entende por peregrino senón aquel que vai cara á casa (morada) de Santiago, ou volve. (…) Chámanse peregrinos aos que van á casa de Galizia, porque a sepultura de san Iacobo é a máis afastada da patria de calquera outro apóstolo”.

Pouco tempo despois do recoñecemento da tumba, "a partir da lendaria (non por inexistente menos importante para o obxectivo proposto) batalla de Clavijo (A Rioxa) datada no ano 844, suponse que dirixida polo rei Ramiro I de Asturias, que fora plácido gobernador de Galicia durante varios anos e tiña lóxicas querenzas e aspiracións para coa boa nova descuberta, a presenza e a achega fundamental do Apóstolo na vitoria fai que se converta, a partir de entón, ademais do principal líder relixioso e patrón hispánico, no gran cabaleiro defensor das armas cristiás, o que xustificará a invención da concesión do chamado Voto de Santiago, polo que se obrigaba aos habitantes de Galicia, Asturias, Portugal, León e Castela a pagar un especial tributo á Sede de Santiago. Co cal, unha parte máis de suma importancia desta estratexia, a económica, ponse tamén en marcha para o financiamento das institucións xacobeas e para o prestixio e a reputación de tan espectacular obra. Así pois, no marco interesado da alianza dos dous poderes, o real e o papal, prodúcese a conxunción destes catro piares básicos que foron: o relixioso, o xeoestratégico, o económico e o militar, e o camiño e peregrinaxe á tumba do apóstolo converteuse nun elemento crave para a formación ideolóxica do que logo en España chamaríase "Reconquista" e, como dixemos, deu sentido ao concepto medieval europeo de Cristiandade, porque expandiu os territorios cristiáns fronte ao Islam e desenvolveu a unidade da Igrexa romana. Estes inicios da peregrinación consolidaríanse no século XII e chegarían á súa máxima participación no XIII", afirmou Jesús de Juana.

Programa

Día 5 de abril, xoves: conferencia en Rionegro del Puente de Julio Badenes Almenara: O santuario da Virxe da Carballeda e a cofradía dos Falifos no camiño mozárabe de Sanabria. Unha ponte histórica cultural da peregrinaxe a Santiago.
Día 8 de abril martes: conferencia en Puebla de Sanabria de José Ignacio Martín Benito sobre Viaxeiros e camiño a Santiago na encrucillada de Benavente.
Día 10 de abril, mércores: en Verín, José Luis Rodríguez Cid, presidente da Asociación Amigos do Camiño Meridional: A protección do Camiño antes do Xacobeo 92 e como se foi mellorando nestes anos.
Día 17 de abril, mércores: en Allariz: Alejandra Fernández, abogada especializada en políticas de igualdade: O Camiño Meridional en perspectiva de xénero.
Día 19 de abril, venres: en Ourense: César Pichel, arquitecto director da Oficina de Rehabilitación do Casco Histórico de Ourense no cambio do milenio: Ourense, o ‘corazón’ do Camiño Meridional.