Jesús Manuel García: "Coa memoria do templo da Encarnación en Celanova, Palacios abogaba por deixar modernidade de fórmulas aburridas, para edificios civís"

6 de octubre de 2021

O director de UNED Ourense expuxo os traballos do arquitecto porriñés, de gran compoñente rexionalista, tanto na vila de San Rosendo como na cidade de Ourense, coas trazas para ubicar unha praza monumental fronte á fachada principal da catedral.

OURENSE, 6 de outubro de 2021.- O director de UNED Ourense, Jesús Manuel García Díaz, disertou nas Xornadas de Antonio Palacios sobre dous proxectos deste arquitecto pensados para Celanova e Ourense, e que non pasaron do papel. O primeiro deles é o correspondente ao santuario da Virxe da Encarnación, asinado en Madrid, un 15 de agosto de 1918. Sería emprazado nas proximidades da vila, no medio dunha paisaxe de beleza interior que pretendía ser unha parte tan importante como o edificio proxectado. Palacios argumentaba que para conseguir o obxectivo había que desposuír á súa arquitectura «dun aspecto alambicadamente urbano, que disonaría da beleza libre dos campos». Fala o arquitecto de utilizar pedras informes, despositadas naquel lugar sen preocuparse do seu tamaño «cuxa medida haberá de darlle as forzas materiais do que as ofrende» e iso axudará, di, ao carácter xenuíno dos santuarios galegos dos montes, «continuando, así, a tradición de doce séculos da nosa venerable arquitectura románica galega».

García Díaz sinala que "observamos nestas palabras do arquitecto, achega do emprazamento e carácter do santuario, características rexionalistas obvias". Pero á hora de referirse ao estilo, Palacios advirte que o santuario celanovés ía inspirarse no románico si, pero, déixao ben claro, 'sen chegar á inútil, por outra banda imposible, copia servil'. El quería recoller a esencia dese estilo medieval tan implantado na paisaxe rural galego, do que el denomina 'a nosa arte rexional', para 'verterla en novas organizacións construtivas', respectando a disposición xeral á que obrigan os ritos. Antonio Palacios deixou escrito na memoria do proxecto que o seu recorrer ao estilo románico ía ser acentuado dun modo sutil, 'cunha certa reminiscencia orientalista, xa propia do estilo, para seguir a unha distancia de varios séculos, a ese prodixio de arquitectura máis pequena e máis grandiosa que coñezo'. O autor das trazas quixo retornar á 'encantadora policromía galega, da que se gardan curiosos exemplares". Sinalou o doutor García Díaz que Palacios era partidario de aplicar cor á pedra porque consideraba que a policromía na nosa arquitectura formaba parte do ser do home galego. E pensaba dotar de cor a muros e artesonado, ao óleo ou ao amorne, e decorar a portada principal con pinturas de esmalte e ouro. "Outro detalle rexionalista apréciase cando o arquitecto describe o exterior do santuario. Así, no alto da torre e na fachada pretendía colocar almeas, o que el denominaba o ' galleguísimo almenaje apuntado', que lle lembraba o aspecto fortificado de varias igrexas medievais galegas e de Portugal, como as catedrais de Tui, Coimbra (Se Velha) ou a propia catedral de Ourense e así, dinos Palacios que 'se obterá a un tempo mesmo, o respecto á nosa arquitectura tradicional e a suficiente dose de modernidade necesaria a toda xusta evolución arquitectónica'. Nesta memoria que se conserva en Celanova queda ben claro que Palacios avogaba por deixar para os edificios civís ou doutra índole a modernidade, nas súas palabras, 'os procedementos máis avanzados da arte de construír e as formas absolutamente concisas que pregoan xa moitos como fórmula, algo aburrida, penso eu, da arquitectura do porvir".

"Máis ambiente rexionalista nas trazas da Encarnación cita o seu autor ao describir a distribución da planta, que deseñou para acoller as celebracións relixiosas cargadas da sinxeleza propia dos 'pequenos templos campesiños de Galicia'. Como o edificio non ía ser grande, as concentracións de fieis estenderíanse polo prado dunha paisaxe desde logo, moi propio da terra, que ben podería formar parte, segundo Palacios, 'dun dos máis pintorescos cadros de costumes rexionais, digno do pincel de Sotomayor'. Toda a planta do santuario ía ser unha ábsida, facendo de nave e de bóveda o terreo natural e o ceo. A porta principal sería o propio arco triunfal que en moitas igrexas dá acceso á capela maior, á ábsida principal. Desde alí podería celebrarse a misa solemne da Virxe da Encarnación cos fieis colocados na chaira presidida por un cruceiro xunto ao cal manaría a chamada fonte santa", sinala o relator. Dentro da ábsida colocaría o baldaquino para a imaxe da Virxe e cara o altar".

O baldaquino, di o relator, sería decorado en ton dourado, quizais como o que protexe a imaxe do Apóstolo Santiago na súa catedral. Detrás do baldaquino, Palacios trazou unha girola ou deambulatorio porque quería achegar a este santuario unha característica dese tipo de templos galegos, orar camiñando de xeonllos ou en pé, en torno do altar. Ese deambular de fieis podería verse desde o exterior do ábsida mercé a unha sucesión de arcos grandes, rebaixados e abertos no muro que á vez permitirían contemplar desde o exterior a imaxe da patroa da vila ourensá. Ideou Palacios un edificio construído utilizando perpiaños bastos en fábrica de cachotería, tal como era tradicional nas antigas construcións galegas. Nos lugares preferentes colocaría perpiaños tallados. Nas fiadas inferiores e ángulos de muros pretendía colocar perpiaños grandes, tamén nos contrafortes, deixando as pedras máis lixeiras para as zonas superiores. "E volve referirse ao interese pola arquitectura vernácula fronte ás novas tendencias, que non dubida en cualificar de ' repulsivas'. Unha vez máis as trazas do arquitecto porriñés para Celanova denotan aire rexionalista, agora nas cubertas, pois elixiu armaduras de madeiras con artesonado visto ao interior, 'como é constante práctica nas antigas igrexas de Galicia'. O baldaquino da Virxe pensábase realizar en cerámica dourada", indica o director de UNED Ourense.

O doutor García Díaz sinalou que "Palacios trazou en total oito planos deste santuario dos que non se ten constancia acerca do seu paradoiro. Son os seguintes: Alzado da fachada, alzado posterior da ábsida, fachada lateral dereita, fachada lateral esquerda; sección lonxitudinal e sección transversal. Todos os levou a cabo a escala 1:100. Outros dous están a escala 1:20 e son os de detalle das arquerías da ábsida e ornamentación interior e detalle da porta principal (fronte, sección e planta, co detalle do seu policromía). Non sería custosa a decoración deste santuario pois xa marcaban estética suficiente, ao dicir do arquitecto, «os seus ben acentuadas e definidas siluetas». Na porta principal o simbolismo remitiría á Catedral de Santiago. Chamaríalla Porta dos Ángeles e dos Paxaros, cos anxos dispostos en semicírculo, como a tradición do Pórtico da Gloria. Todo o programa simbólico sería o mesmo que lle é propio aos templos románicos. Na decoración interior da ábsida pretendíase plasmar o ciclo vital da Virxe María. O santuario teríase que levantar por subscrición popular, polo que na súa memoria Palacios non puido, naquel 1918, plasmar o orzamento exacto do seu proxecto. Sorprendeu na súa memoria cando, a continuación, insistiu en reflectir unha construción o máis barata posible e aínda engadía o seu desinterese, propio noutras obras por el trazadas para Galicia". Ao ano seguinte, en 1919, presentábase un documento titulado Orzamento do novo Santuario de @Ntro. Sra. da Encarnación custeado por subscrición iniciada por don Castor Brandón, situado nas inmediacións da Vila de Celanova. Este documento envióuselle a Brandón por Serafín Barros, o 11 de abril de 1919, para darlle a coñecer o orzamento do proxecto de Palacios. O total era de 149 251,60 pesetas, cantidade resultante de sumar 19.467,60 pesetas a 129.784,00, debido á aplicación dun incremento do 15% por dirección das obras durante a súa construción. Nese documento Barros informaba a Brandón mesmo da localización de dúas canteiras para extraer as sillerías.

Unha praza para a catedral de Ourense

O segundo proxecto de Antonio Palacios para Ourense é o que consistía en deseñar unha praza para un lugar onde nunca a houbo, diante da fachada occidental da catedral. Jesús Manuel García contou a historia deste proxecto que se remonta a 1926. "O primeiro dos proxectos para esta praza é da autoría de Palacios, un arquitecto de formación conservadora, ecléctica, influenciado desde os seus tempos de estudante, entre outros, por Violet-lle-Duc, o que se detecta na dotación de almeas para a fachada da catedral, segundo vemos no seu proxecto para a mesma", indica o relator. Un proxecto non desconectado das influencias recibidas, "pois tamén detectamos ecos do haussmanismo, o que se ve nas opinións a favor de acabar con rúas históricas estreitas, escuras e con edificios de vivendas insalubres. Este aspecto é moi ben definido por Basilio Álvarez durante o acto de presentación do proxecto á sociedade ourensá, en outubro de 1927", engade García Díaz. En efecto, a praza trazada por Palacios supoñería eliminar os vetustos inmobles entre a praza de Santa Eufemia e o fronte norte da Praza Maior, dotando á zona de catro edificios cun deseño completamente distinto ao das construcións alí existentes. Neses catro edificios así como na colocación dunha bóveda acristalada sobre o cruzamento das rúas Arcedianos e San Martín o arquitecto delata o seu coñecemento da Escola de Chicago, sen esquecer as referencias ao París do XIX".

"Certo é que nos primeiros anos do século XX a lexislación sobre o patrimonio español non contemplaba a conservación suficiente dos centros históricos das nosas cidades. Por iso o maior problema co proxecto palaciano non era derrubar viáxalas casas senón o seu custo económico. Un espazo tan sensible como o inmediato á fronte occidental da catedral ourensá levantou na sociedade un gran interese por ver construída unha praza cara o templo episcopal. E, de feito, a cidade conseguiu ver alí unha praza, a actual, que en nada se parece ao que trazara Antonio Palacios. A actual é obra do arquitecto Francisco Pons Sorolla, cun deseño máis modesto e sinxelo. Aínda así este segundo proxecto quedou incompleto pois non se construíron os soportais previstos para o fronte sur. Pons Sorolla xogou coas posibilidades reducidas que lle brindaron e botou man da perspectiva para, nun espazo tan reducido, contemplar da mellor maneira posible a catedral, sobre todo a súa torre das campás", di o director de UNED Ourense. Na historia desta praza xurdiu e aínda pervive, manifesta o relator, "a idea de abrir unha praza máis ampla para liberar a fronte occidental catedralicia. Iso non é posible a estas alturas porque o centro histórico de Ourense é BIC, como a catedral, As Burgas, o Liceo, o Palacio episcopal antigo... De todos os xeitos, liberar toda a fachada de poñente da catedral, non nos daría unha vista espectacular da mesma dado que nela domina a horizontalidade antes que a verticalidade. Destacaría excesivamente a pesadez da torre das campás, e o primeiro e único corpo da torre de San Martiño acentuaría a horizontalidade desta importante fachada medieval. "Coas perspectivas creadas por Pons Sorolla a catedral gañou certa verticalidade que se aprecia ao lanzar a vista cara á torre campanaria, escondida tras o edificio municipal. O xogo de perspectivas de Pons Sorolla ten que ver coa incómoda escalinata que só dá acceso á porta central das tres que configuran o portal de poñente. Unha escalinata que reduce o espazo público".

O doutor García Díaz expuxo unha terceira actuación nesta praza, que afectou á fronte sur. A reconstrución dun edificio na rúa dás Tendas con fachada tamén á rúa posterior, restou un espazo de ata 1,50 metros á praza. Desapareceu unha fachada medianeira de séculos.

O relatorio rematou facendo referencia tamén á presenza de Antonio Palacios en Seixalbo para evitar que o crego poidese vender unha imaxe mediaval da Virxe a un anticuario de Madrid.

ESTAS XORNADAS PODEN SEGUIRSE DE DÚAS MANEIRAS:

-Presencialmente acudindo ao salón de actos do Centro Cultural Marcos Valcárcel

-Oss que elixiron seguilas en directo via streaming adxuntamos un PDF coas instruccións a seguir. Quenes sexan alumnos da UNED aplican ás súas propias claves de acceso. Os que son alleos á UNED seguen as instruccións descritas e as súas claves de acceso serán estas:

Usuario: alumno1

Contrasinal: 20121generico

Logo os estudantes UNED e os NON UNED acceden (tal como está descrito no pdf) á ligazón:

http://www.intecca.uned.es/portalavip/directos.php?ID_Grabacion=490980&ID_Sala=320036 e verán na súa pantalla o evento Xornadas Antonio Palacios (a conectarse ás 19 h).

Para recibir o diploma da Universidade é preciso matricularse aquí.