"Grazas a vos sabemos ciencia"

8 de abril de 2022

Máis de 400 escolares de tres colexios de Ourense (Virxe de Covadonga, Miraflores e o Guillelme Brown) gozaron coa química nos obradoiros Esto chéirame a ciencia, da UNED, realizando un libro de aromas, unha colonia propia i avaliando os resultados de poñer en práctica os pasos do método científico.

OURENSE, 8 de abril de 2022. “Grazas a vós sabemos ciencia” foi a frase espontánea e agradecida dunha nena de Primaria do Colexio Virxe de Covadonga tras rematar un dos obradoiros de divulgación titulado Isto chéirame a Ciencia, que a UNED desenvolveu desde o pasado mércores en tres colexios ourensáns para un total de 411 alumnos. Os talleres científicos de Química foron dirixidos polos profesores Rosa María Martín Aranda, catedrática de Química Inorgánica e vicerreitora Primeira así como vicerreitora de Investigación, Transferencia do Coñecemento e Divulgación Científica; María Luisa Rojas Cervantes, catedrática de Química Inorgánica; Antonio José López Peinado, catedrático de Química Inórgánica, os tres pertencentes ao Departamento de Química Inorgánica e Química Técnica da UNED, así como Rocío Muñoz Mansilla, física e vicerreitora de Tecnoloxía da UNED. Xunto a este equipo estaban Almudena Dronda Núñez e María del Mar Ruiz Cordón, responsables da firma e taménn estaba o director de UNED Ourense, Jesús Manuel García Díaz.

A primeira xornada foi no Virxe de Covadonga, con obradoiros nos dous edificios deste centro. Os escolares, tanto de Infantil como de Primaria, estiveron moi atentos ás explicacións dos científicos da UNED. No edificio inferior, situado en As Eiroás, os máis pequenos, desde os 3 anos en diante, coñeceron dunha forma moi simple o método científico e elaboraron un libro de aromas. A medida que aumentaba lixeiramente a idade, fixeron o seu libro de aromas, e puxeron en práctica o método científico para comprobar cantos escolares cren que se cheiran mellor as cousas cos ollos tapados, cantos cren que se cheira mellor sen tapar os ollos e cantos cren que se cheira mellor pechando a boca. Para iso tiveron que apuntar unha serie de datos neses tres grupos. Dábaselles a probar ata cinco aromas de modo que cada grupo comprobaba o ben que lle ía, cheirando das tres formas indicadas. Despois entregaban as follas cos datos correspondentes e unha profesora foi metendo no programa informático de xeito que ao terminar púidose ver cantos escolares prefiren cheirar tapando os ollos, cantos sen tapalos e cantos pechando a boca. Estatisticamente verificaron como os gráficos mostraban que predominaban (naquel grupo) os escolares que prefiren cheirar as cousas cos ollos abertos.

Uns preguntaban se o método científico era un protocolo, outros querían saber que significa rigor. Ao final, todos os nenos e nenas deste colexio entenderon mellor os pasos que hai que dar para comprobar se unha idea que propoñemos é ou non verdadeira. Para que aos poucos afáganse na vida para aplicar esas normas de procedemento.

Mentres, no centro situado na zona alta, é dicir, en Covadonga, os rapaces, un pouco máis maiores, realizaron un experimento para practicar tamén co método científico. A todos déuselles un tubo de plástico con difusor. Primeiro, nunha folla, debían apuntar sexo, idade e a estación do ano na que naceran. Tamén debían ir probando aromas para marcar nunha ficha se lles gustaban moito, pouco ou nada. Con eses datos elaborouse unha estatística na que se soubo que o cheiro que máis gustaba a quen tiña 9 anos era a vainilla, seguida da menta, polos de 7 anos. Pero, á vez, co cheiro que máis lles agradou a cada un, tiñan que elaborar un perfume. Os pasos para dar foron os seguintes: en primeiro lugar, pensar que cheiro gustaba a cada un, despois, mirar a ver se será dunha soa esencia ou mestura de varias. A continuación introducían no bote seis pingas exactas da esencia da súa agrado, despois engadíronlle un centímetro cúbico de alcol para logo encher o bote con auga ata o bordo. A continuación debían escoller a cor que mellor lle fose á súa colonia. Engadida a cor ao perfume de cada un, só quedaba pechar o bote e axitalo ben. Todos levaron a casa a súa colonia por eles preparada, o que causou satisfacción nos pequenos.

A medida que se lles explicaba que é un científico, recoñeceron con facilidade a Marie Curie, coñecían pero non identificaban a cabeza de Leonardo Dá Vinci e descoñecían a Stephen Hawking, sobre o cal se lles dixo que é exemplo de que un científico pode ter boa parte do corpo paralizada pero ser igualmente brillante porque lle funciona perfectamente a mente. “Eu quero ser científico! Eu veterinario! e eu doutor!”, exclamaban algúns pequenos. Outra dixo que desexa ser xeóloga, policía e bombeiro. Un neno manifestou querer estudar informática para facer xogos.

A directora do Virxe de Covadonga, María Isabel González Vaíllo, amosou tanto o seu agradecemento como o do resto do corpo docente do centro, “porque isto para nós é algo inesperado e moi necesario para os nosos nenos”. Este colexio sitúase nun barrio periférico da capital, e os seus profesores implícanse dun modo especial no desenvolvemento intelectual dos seus escolares, nenos e nenas con inquietudes, que no seu barrio teñen moi poucas posibilidades de dispoñer de actividades, por iso o colexio prepáralles varias accións de lecer para que centren a atención en iniciativas positivas e beneficiosas fora do horario escolar. Un detalle non pasou desapercibido aos científicos é o observadores que son os nenos, que se fixan en pequenos detalles da diapositiva, ou de que se escriba o seu nome no libro de aromas “con acento”. Tremendos! Neste colexio participaron 141 alumnos, 74 de Infantil e primeiro e segundo de Primaria e outros 67 de terceiro a sexto de Primaria.

Colexio Miraflores

O mesmo obradoiro tivo o seu desenvolvemento o xoves pola mañá nas aulas do colexio Miraflores. Por segunda vez neste centro chegou a ciencia da man da UNED.

A directora, María Diez Uriarte mostrouse feliz de recibir de novo a un equipo científico da UNED e tanto ela como varios profesores axudaron nas tarefas propostas. Celebráronse varios talleres. Un deles na aula de infantil, onde os escolares elaboraron o seu libro de aromas e participaron no xa exposto experimento de comprobar quen cheiran mellor as cousas, os que o fan cos ollos abertos ou con eles pechados. Adoita gañar sempre a primeira opción. Os pequenos, viron estas conclusións no programa estatístico, despois de cheirar varias substancias. Igualmente, mediante rolóns , impregnaron diversos aromas nas páxinas de tea dos seus pequenos libros de aromas. Gozaron moito coas súas ocorrencias e expresións. Sorprendéronse cando se lles dixo que o can ten un sentido do olfacto con moitos máis millóns de células que o ser humano, é dicir, uns 244 millóns fronte a 5 millóns respectivamente. Ou que o camelo pode cheirar o oasis a unha distancia de 80 quilómetros no deserto. É curioso como sendo tan pequenos estes escolares coñecían á súa maneira o método científico, do que a súa profesora faloulles.

Houbo actividade durante toda a mañá. Outros nenos de Primaria e de ESO elaboraron os seus perfumes, algún quixo facer o seu propio e outro para a súa nai. Insistíuselles en facer a práctica con tranquilidade porque pola contra non lles sairía ben. “E por que son seis pingas de esencia só?”, preguntaba unha nena. “Para que vexades que en ciencia traballamos con moita precisión, non podemos poñer as cantidades que queiramos”, respondeulle unha das científicas.

No medio dun ambiente magnífico, o experimento dos perfumes volveuse máis completo cos alumnos dos cursos superiores da ESO, pois se lles mostraron moléculas de vainilla, romeu, laranxa, menta… E, aparte de realizar o seu perfume, o experimento foi o seguinte: tratábase de comprobar que nun ambiente de romeu, concentrámonos mellor e memorizamos máis. Para verificar esta afirmación, fixéronse tres grupos, un quedou na aula sen aromas, outro accedeu a unha aula totalmente impregnada de cheiro a romeu e un terceiro grupo entrou nunha terceira aula impregnada de vainilla. Unha vez dentro, dispoñían dunha serie de palabras para memorizar. Tiñan que concentrarse en velas, logo voltear o folio e escribir as que lembraban. Ao acabar esa breve estancia nas tres aulas, todos dirixíronse á sala sen aroma e mentres prepararon o seu perfume, o equipo científico da UNED introduciu os datos nun Excel para ver as conclusións. Procesads esa información _algúns mozos e mozas memorizaron ata 25 palabras_ comprobouse que os rapaces que máis palabras memorizaran eran os que estiveron na sala impregnada con aroma a romeu.

Este experimento que realmente é moi interesante, fíxose por primeira vez na Universidade de Newcasttle, Reino Unido, polo equipo do profesor Mark Moss, no ano 2015. Tratábase de comprobar se, en efecto, o inhalar aceite de romeu aumentaba a capacidade de memorizar. Naquel entón escolleron a 60 voluntarios que puxeron en tres habitacións, como as mencionadas no caso do Miraflores. Díxoselles que estaban alí para probar os efectos dunha bebida con vitaminas. Demostrouse que os voluntarios que estiveran na habitación con cheiro a romeu obtiveron resultados estatisticamente mellores que os da aula sen cheiro. Naquel caso había unha aula con cheiro a lavanda, na que se obtiveron os peores resultados dado o efecto sedante e asociado ao soño do devandito cheiro. Os estudantes quedaron satisfeitos, aínda que sempre xorden dúbidas e así unha alumna fixo unha moi boa pregunta ao manifestar se o feito de coñecer antes os efectos do romeu induciunos a memorizar mellor. A resposta que obtivo é que aí nacía unha nova investigación. Así se lles fixo ver o traballo do científico. María Diez, ao acabar a xornada científica, asegurou haberse divertido coma se fose unha nena máis. Celebrou esta nova cita coa UNED. No Miraflores participaron 169 escolares, 71 de Infantil e primeiro de Primaria, outros tantos de terceiro a sexto de Primaria así como 27 de ESO.

Guillelme Brown

E o venres estreábanse os alumnos do colexio Guilleme Brown. A visita estaba a ser esperada polos profesores e alumnos e así se celebraron seis talleres científicos. "Quen de vós quere ser científico?", preguntou Rosa Martín aos pequenos, levantando a man un puñado deles. Outro neno, ao preguntar que fan os científicos dixo: "os científicos buscan algo para coñecer". "Os científicos non facemos bruxería, non facemos cousas sen control", engadiu Martín Aranda, quen foi presentando a científicos famosos para insistir que estes profesionais "saben mirar onde hai que mirar. Iso é a ciencia".

Os escolares gozaron comprobando por eles mesmos como avanzaba o experimento proposto coa súa participación activa. Quedou claro que unha hipótese non é unha pregunta senón unha afirmación da que parte o experimento. Houbo un momento nos que se preguntou a varios nenos se lles gustan as distintas especialidades da ciencia: bioloxía, física, medicina, química, xeoloxía.... e a unha pequena nada disto gustáballe, pois lle interesaba a moda. Pero ao dicirlle que a moda necesita a química, a pequena quedou sorprendida e non moi convencida. Noutro grupo de ESO, sorprendeu que se lles mencionase a unha científica da diapositiva, Lady Augusta Ada Lorelace, do século XIX, célebre matemática e pioneira da programación informática. Cando estaban a repasar o método científico, unha moza dixo que a hipótese é "o que crees que vai pasar". Entre todos foron aprendendo os seis pasos do devandito método.

Simpático foi o momento no que María Luisa Rojas explicoulles como cheiramos, como percibimos os cheiros grazas ás moléculas que chegan ao noso cerebro. "Que sabedes do sentido do olfato?", preguntou Antonio J. López . "Que é co nariz", respostou un escolar. E ao comparar a cantidade de células olfativas do ser humano coas do can escoitouse que o home e a muller teñen "seis", "oito", "cen" células olfativas, e a sorpresa veu ao saber que teñen cinco millóns desas células, 44 veces menos que o sistema olfativo do can. Agora saben que cando chove e cheiramos a terra, ese cheiro débese á geosmina, substancia química producida pola bacteria Streptomyces coelicolor e algunhas cianobacterias que se sitúan no chan e percibímolas cando a terra humedécese. Grazas a ela os camelos poden cheirala no deserto a 80 quilómetros de distancia. Foi outra mañá importante no colexio e tamén na UNED. A directora, Yolanda Valeiras, mostrou a súa satisfacción e pleno agradecemento a esta primeira iniciativa das aulas científicas da UNED no centro escolar. Á volta das vacacións de verán haberá máis citas coa ciencia nos colexios, un aspecto no que a nosa Universidade se volca pois grande é a satisfacción de incentivar a vocación científica nos primeiros niveis do sistema escolar.

No Guillelme Brown participaron 151 alumnos, 50 de Infantil e primeiro de Primaria máis outros 101 escolares de terceiro a sexto de Primaria. "Isto de ser científicas mola a bomba!", exclamaban varias alumnas tras un dos talleres neste colexio.

O director de UNED Ourense, Jesús Manuel García Díaz, mostrou a súa satisfacción polo desenvolvemento desta quenda de talleres científicos e anunciou que se seguirán celebrando outras citas coa ciencia nestes e noutros colexios ourensáns que o precisen. “É bo fomentar vocacións científicas. Con estas iniciativas pódese facer un ben enorme a tantos escolares. Máis dun terá en conta o aprendido coa UNED e poderá desenvolver a súa vocación no futuro. Esta experiencia é magnífica, moi completa. A categoría do equipo que veu está fóra de toda dúbida, polo seu nivel académico e divulgativo de anos. Son persoas que o viven, que gozan cos escolares ensinándolles tantas cousas. Traballan cunha rigorosidade exquisita. Agradezo enormemente a disposición de todos eles así como a dos equipos directivos dos tres centros escolares. Isto é parte da grandeza da nosa Universidade, a cantidade de coñecemento que xera e os recursos científicos que pon, neste caso concreto, ao dispor dos escolares para animalos a ser investigadores. Eu síntome moi orgulloso de que todo isto que propoñemos desde Ourense prenda na nosa terra. E con seguridade que irá in crescendo".