O urbanismo e debuxos dun gran soñador de modernidade: Antonio Palacios

9 de octubre de 2021

Terminaron as Xornadas sobre o legado de Antonio Palacios celebradas e organizadas por UNED Ourense desde o pasado luns, día 4. E fixérono con dous relatorios na tarde do venres, día 8. A primeira delas protagonizouna Jesús Ángel Sánchez García, catedrático da USC e comisario da exposición Antonio Palacios. Soños de modernidade, compromiso con Galicia, que a Xunta está a piques de inaugurar en Vigo. Sánchez disertou sobre Antonio Palacios e os proxectos de reformas urbanas: do plan de Vigo á Rúa Galicia de Santiago de Compostela. O segundo relator, o arquitecto Álvaro Bonet López, falou de Antonio Palacios como debuxante.

OURENSE, 9 de outubro de 2021.-Sánchez García centrouse nas propostas urbanas preparadas por Palacios para distintas cidades de Galicia, presentando as principais tendencias da cultura urbanística internacional nos anos dez e vinte nas que deben enmarcarse. “En concreto, o Proxecto de Ensanche e Reforma Interior para Vigo, presentado na súa versión definitiva en 1932, xa era obxecto de estudos por parte de Palacios desde os anos dez, co que os seus referentes foron modelos como a Cidade Xardín ou o urbanismo Beaux-Arts que por entón marcaban as pautas para seguir en todo o panorama internacional”. Tamén abordou as propostas para mellorar os accesos e visualización ás catedrais de Ourense e Santiago, “ambas as orientadas polos obxectivos de facer compatibles necesidades do progreso, especialmente o tráfico e a chegada de turistas, co mantemento duns valores estéticos consolidados durante séculos nas zonas vellas das respectivas cidades. Trátase de dúas escenografías urbanas, solucionadas formalmente segundo as fórmulas da súa persoal arquitectura rexionalista, nas que se fan especialmente visibles as influencias de Camillo Sitte e teóricos do Civic Art como Hegemann”, sinala Sánchez.

Dixo o relator, ao falar do Plan Palacios para Vigo, que hai que velo desde un enfoque centrado “nos posibles modelos e influencias que Palacios puido realmente chegar a coñecer e manexar, así como a súa contextualización nas ideas urbanísticas vixentes nos anos do fin e cambio de século, o único marco correcto para considerar o momento de xestación das primeiras ideas para Vigo”. Sánchez percorreu esas vinculacións do arquitecto porriñés con outros proxectos urbanísticos da época. E así sinala que é evidente “que só cando Antonio Palacios viu recoñecidos os seus primeiros edificios e consolidado o seu prestixio comezou a interesarse polos estudos do que se etiquetó como ‘arquitectura de cidades”. Engade que os deseños urbanísticos de Palacios “áchanse no polo oposto ás planificacións máis técnicas e bidimensionais dos enxeñeiros, achegándose tanto a Camillo Sitte como a Wagner”. As propostas palacianas comparten ambición renovadora similar á de Wagner. Leste influiría sobre Antonio Palacios, en quen tamén deixaría profunda pegada Otto Rieth.

Un dos primeiros encargos urbanísticos en Galicia que recibiu, o Plan de Ensanche e reforma Interior para Vigo, cuxa versión definitiva data de 1932. Pensaba converter a Vigo nunha metrópole, na Barcelona do Atlántico. Pero a maiores de pensar en proxectos urbanísticos para cidades costeiras que eran o motor económico de Galicia (Vigo, Vilagarcía, A Coruña) Palacios afrontou senllos proxectos en cidades de interior e en contornas monumentais (Ourense e Santiago) . Na primeira, unha praza, na segunda, unha avenida. Dous proxectos conservadores, de corte rexionalista que contrastan co carácter metropolitano que prevía para Vigo. E aquí, advirte o relator, escóndense “formulacións para a mellora urbana procedentes dos anos finais do século XIX”, partindo dos ensinos de Camillo Sitte, actualización de estándares hixiénicos, lexislación… asuntos que coñecían os arquitectos novos, “sobre todo os bolseiros para estudar no estranxeiro. É necesario destacar os notorios contactos de Antonio Palacios con formulacións derivadas da arquitectura e estética Beaux-Arts”, apunta Sánchez García.

Foi en agosto de 1908 cando as autoridades viguesas pediron a Palacios asesoramento para facer a Exposición de Industrias do Mar e iso fixo que o arquitecto, froito da súa xenerosidade, preparase unhas primeiras reflexións sobre o desenvolvemento de Vigo. Palacios inspirouse, por exemplo, no proxecto urbanístico de Guayaquil, no Ecuador, cunha topografía moi parecida á viguesa. Na cidade ecuatoriana o punto focal era a catedral, no alto da cidade; en Vigo, o Palacio Rexional, no monte de Ou Castro. En Guayaquil facíase unha distribución dunha rede de vías principais e secundarias, pensadas como avenidas diagonais para acceder aos barrios. “A proposta de facer táboa rasa co pasado como en Guayaquil foi asumida por Palacios ao poñer sobre a mesa a destrución do centro histórico de Vigo, incluíndo as casas mariñeiras do Berbés. Tal destrución apoiábase en casos precedentes do século XIX como a acción do barón Haussman en París ou a proposta de Le Corbusier para o Plan Voisin, en 1925. Como paliativo para unhas derribas que anularían a identidade do vello Vigo, Palacios propoñía a creación dun Burgo arqueolóxico, localizado no recinto do museo etnográfico a crear nas inmediacións da igrexa románica de Castrelos”, relata o doutor José Ángel Sánchez.

Hai outro influxo, o de Barcelona “coas derribas para construír a Via Laietana desde 1908, reconstruíndo o demolido no barrio gótico ao redor da catedral, ou a creación do Pobo Español”. O arquitecto porriñés expuña un Vigo como unha acrópole graduada para situar os edificios administrativos e na cima, o palacio Rexional, culminado cunha cúpula. De Barcelona copiou a idea de cortar a comunicación existente entre a zona vella e os espazos do porto ao tender unha vía ferroviaria paralela á costa. Palacios levaba a vía ata a planta baixa do edificio que tamén era estación marítima.

Sánchez ve outra posible influencia de Barcelona en Palacios, como é “a introdución en Vigo de liñas de funiculares e teleféricos, como as que darían acceso á zona universitaria, A Guía e A Madroa, e outra subterránea desde o peirao de pasaxeiros ata o miradoiro do castro”. “As reveladoras similitudes entre os plans de Guayaqui, Barcelona e Vigo certifican a convencida asimilación e seguimento das pautas dun urbanismo Beaux-Arts no que, convén non esquecelo, o obxectivo principal era tratar as cidades como creacións únicas e orixinais, obras de arte irrepetibles, segundo o receitario formar que palacios aplicou á concepción estética xeral para a zona central no plan de Vigo”. Engade o relator que Antonio Palacios “declara seguir unha vía intermedia, inspirada polo enxeñeiro, arquitecto e urbanista inglés, Raymond Unwin” dado que “as recomendacións de Unwin acerca de tomar como punto de partida para calquera estudo urbanístico tanto os trazos físicos do emprazamento como as necesidades e potencialidades específicas da cidade aparecen reflectidas desde as primeiras liñas na memoria do plan de Vigo”. E é que o impacto de Vigo na súa zona de influencia levou a Palacios a reproducir “o mesmo principio de Unwin de determinar un centro principal e outros secundarios en conveniente relación e proporción”. A rede jerarquizada de estradas e rúas foi adaptada polo arquitecto galego ás condicións dun emprazamento litoral e con acusadas pendentes en Vigo, dinos o conferenciante nestas xornadas da UNED.

No plan vigués facíase presente a adaptación da cidade xardín. Iso levou a Palacios, indica o relator, “a profetizar que, de levarse a cabo a súa proposta de ordenación comarcal, baseada en vinte poboacións satélites, o porvir de Vigo desembocaría na creación dentro do perímetro de 15 km de radio dunha gran cidade xardín que nos seus días xa comezaba a bosquejarse”. O arquitecto galego estaba ao corrente do urbanismo barcelonés e iso nótase, como sinala o doutor Sánchez García, na “comparación dos parques de Montjuïc e o Tibidabo cos montes Xiabre e Lobeira que encadrarían o futuro crecemento de Vilagarcía de Arousa. De feito a posición e rango simbólico do templo expiatorio do Tibidabo poderían inspirar a idea similar seguida en Vigo para converter o monte da Guía nun outeiro sacro”.

Os debuxos de Palacios

O segundo relator da última xornada foi Álvaro Bonet López, que falou doutra faceta importante en Antonio Palacios como son os seus debuxos de arquitectura. “O debuxo é a ferramenta fundamental para pensar e trasladar o pensamento á realidade. O debuxo interpreta a nosa forma de ver e é unha reflexión sobre a paisaxe, A cidade, a arquitectura, etc. Grazas ao debuxo podemos figurarnos arquitecturas, espazos, lugares, desde o pensamento e desde a capacidade proyectual”, indica o conferenciante.

“Pódese falar da obra de Palacios a través dos edificios que nos legou, pero a través dos debuxos podemos tamén interpretar como pensaba. Alén diso, a información gráfica expresa distintos estados da arquitectura. Por unha banda, os esbozos son esbozos rápidos, que a man extrae de maneira áxil do pensamento; a cabeza do arquitecto ten adestrada a man de maneira que é capaz de compoñer durante o proceso creativo. Que difícil… Á súa vez, o arquitecto traza planos que poidan ser interpretados por un terceiro e tamén xera outro tipo de documentación gráfica que podemos considerar como reflexións derivadas da súa forma de ver o mundo. Todo isto é o que vemos nos debuxos que fixo Palacios”. Bonet mostrou, pois, a cor palaciano que permanece neses debuxos, que constitúen un tesouro patrimonial importante e que sorprenden porque dun ou outro modo permiten penetrarnos non só no pensamento do arquitecto senón tamén nos levan á súa época.

O director de UNED Ourense, Jesús Manuel García Díaz, agradeceu a participación de relatoras e público durante cinco días nos que se desenvolveron seis conferencias. “Foron unhas xornadas interesantes, que nos achegaron novas ideas sobre este gran arquitecto galego. Agora agardamos dous momentos non menos importantes: a inauguración da exposición que sobre Palacios só espera unha data para que se faga realidade no Museo do Mar de Vigo, e a lectura da tese de doutorameto de Bonet López sobre o patrimonio industrial de Antonio Palacios que estará chea de novidades grazas ao tesón investigador do doutorando. En UNED Ourense estamos satisfeitos de contribuír tamén ao mellor coñecemento deste gran arquitecto de prestixio nacional nas primeiras décadas do século XX, compartindo todo isto coa sociedade ourensá”. García Díaz non quixo pechar as xornadas sen ter un "agradecida e feliz lembranza de Ramón Iglesias Veiga, profesor recentemente finado e gran coñecedor da obra palaciana en Galicia. O noso Moncho, que tanto nos axudou a todos quenes investigamos sobre a obra de Antonio Palacios. É un recordo que está no sentir de todos os que fumos relatores nestas xornadas. Podemos irmos satisfeitos todos con esta programación que agora remata. Moitas grazas".

UNED Ourense