Miguel Ángel Cadenas, presidente do TSXG: " O xuíz non opina nas súas resolucións salvo aplicando o dereito concernente ao caso"
O maxistrado, que hoxe se xubila, quixo despedirse onte en Ourense participando nas xornadas Luces y Sombras del Sistema Constitucional español
OURENSE, 11 de abril de 2019.- O presidente do Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, Miguel Ángel Cadenas Sobreira, que hoxe se xubila tras unha longa e exitosa carreira, celebrou o seu último acto público, fóra do seu despacho, na UNED de Ourense. E fíxoo participando como relator nas xornadas Luces y Sombras del Sistema Constitucional español, para expoñer os dereitos fundamentais dos xuíces e maxistrados. Participación política e dereito á folga. O maxistrado encomiou a iniciativa do Centro Asociado á UNED en Ourense e estruturou a súa intervención en tres apartados: Os corenta anos de Constitución, o deseño constitucional do Poder Xudicial e, en terceiro lugar, os Dereitos e Deberes fundamentais e xuíces.
En relación co primeiro apartado, Miguel Ángel Cadenas insistiu en que a Constitución de 1978, “naceu para dar –e efectivamente deu e segue dando- certidumbre democrática a unha sociedade entón carente e absolutamente necesitada dela; para fornecer, así mesmo, estabilidade política dentro das diferentes opcións e as súas lóxicas alternativas. Esta Constitución foi a solución do dilema en que nos atopabamos os españois naquel momento histórico”. Se falamos do presente, o relator manifestou que “non podemos obviar que o noso se explica polos 40 anos de presenza da Constitución de 1978. Esta norma fundamental é a que propiciou a evolución lexislativa posterior, a trasformación social e cultural política que, ao cabo, levou á realidade que hoxe somos”.
En canto ao segundo apartado, é dicir, o deseño constitucional do Poder Xudicial, o ata hoxe presidente do TSXG relatou como foi a Constitución do 78 “a que estableceu no noso país un Estado democrático de Dereito baixo a forma política dunha monarquía parlamentaria –conceptos ambos os inescindibles na arquitectura constitucional-, pasando de ser meramente Estado a Estado constitucional, a Estado de dereito, a Estado dos dereitos”. Proseguiu sinalando que esta Constitución “articula, en fin, “a vida en comunidade política e social en función do que dispón o seu artigo primeiro, deseñando un efectivo Estado constitucional de Dereito, que transcorre a través da primacía da Constitución, dos seus principios e postulados, do principio de legalidade e a división de poderes; a independencia xudicial, etc.”
“Non falamos dun Estado xudicial, senón de xuíces independentes erga omnes… salvo da lei. Dunha Lei que reflicte democraticamente o sentimento de xustiza da nación, o valor xustiza do art. 1 da Constitución, fundamento do seu artigo 10.1”, dixo Cadenas. Tamén manifestou na súa intervención na UNED que o Poder Xudicial “identifícase e explica no art. 117.1 da Constitución, cando declara que a xustiza emana do pobo e adminístrase por xuíces e maxistrados integrantes do Poder Xudicial, independentes, inamovibles, responsables e sometidos unicamente ao imperio da Lei. Poder democrático despois de que emana da soberanía nacional. Poder Xudicial que, así mesmo lexitímase na Lei que aplican xuíces e maxistrados, os seus únicos membros integrantes e cuxa función exclusiva ( art. 117.3 e 4 da Constitución) é a de xulgar e executar o xulgado”. 
E no que respecta aos dereitos e deberes fundamentais e xuíces, Miguel Ángel Cadenas lembrou que a Constitución recoñece e garante (Capítulo 2º do Título 1º, artigos 14 e seguintes) dereitos e liberdades públicas, dereitos e deberes dos cidadáns, “consecuencia inmediata de que a soberanía reside `no pobo español`. Así pois, os dereitos fundamentais téñenos todos os cidadáns, sen prexuízo das restricións ou condicionantes legalmente previstos e constitucionalmente xustificados”. E é tamén a Constitución a que establece os principios de independencia e responsabilidade do xuíz “e como efecto inmediato, a imparcialidade. A independencia é garantía constitucional e consecuencia de que o xuíz só está sometido á Constitución e á lei”, por iso engadiu que “en harmonía con iso e o seu significado, no contexto dos dereitos fundamentais, faise obrigado diferenciar cando os xuíces están no exercicio da súa función xurisdicional ou fóra dela, como cidadáns”. Por iso citou o relator o art. 127.1 CE, que establece que os Xuíces e Maxistrados, así como os Fiscais, mentres se achen en activo, non poderán desempeñar outros cargos públicos, nin pertencer a partidos políticos ou sindicatos. A lei establecerá o sistema de modalidades de asociación profesional dos Xuíces, Maxistrados e Fiscais.
“No contexto desta prohibición conclúese, así mesmo, que no ámbito da función xurisdicional o xuíz está condicionado noutros certos dereitos, como o da liberdade de expresión e a liberdade ideolóxica ( art. 16.1 CE). E é que sucede que a especial suxeición do xuíz á lei exclúe calquera outra dependencia, mesmo respecto das súas preferencias persoais. O seu status de dereitos queda infiltrado por esta función e, tamén, condúceo a un estatuto que dun ou outro modo reflicte estes condicionantes”, indicou Cadenas Sobreira.
Neste sentido, engadiu, “a responsabilidade disciplinaria dos xuíces pode resultar ilustrativa, así como os principios de ética xudicial cuxo texto final foi acordado polo CGPJ o día 16/12/2016”. Ao referirse á cuestión da liberdade de expresión e outros conexos no exercicio da función pública, “o xuíz representa ao Estado e ten o deber de motivar en feitos e dereito as súas resolucións. Estas han de ser a plasmación da súa función de resolver aplicando-interpretando a lei, cuxa argumentación ha de ser consecuentemente xurídica. Non cabe que ao fío diso, o xuíz expoña ideoloxías ou xuízos de valor ou desvalor alleos á cuestión xurídica e/ou innecesarios para o efecto. Non o xustificaría a súa propia ideoloxía e formación cultural-social, as súas conviccións políticas. Isto non pode mediatizar a función xurisdicional, vinculada á aplicación da lei exclusivamente, base da súa independencia e responsabilidade”.
Por todo iso, declarou o ata hoxe presidente do TSXG “o xuíz non `opina´ nas súas resolucións salvo aplicando o dereito concernente ao caso. E tamén ten deberes engadidos como o de reserva e, no seu caso, o de abstención cando extraproceso contaminouse coas súas opinións expresadas previamente…. A garantía de imparcialidade, pois, tamén se cerne sobre a liberdade de expresión e o dereito para comunicar información”.
Miguel Ángel Cadenas, ao referirse á cuestión do dereito de folga, expresou que esta “é un dereito fundamental de carácter individual e exercicio colectivo que está recollido no art. 28 da Constitución. No noso Dereito, a folga dos funcionarios públicos non se atopa –como tal- prevista na Constitución nin se inclúe no RD Lei 17/1977, marco xurídico substancial do dereito de folga respecto das relacións de traballo e en cuxo artigo 1 alúdese, como ámbito, ás relacións laborais. Aínda que iso, o TCo ( SSTCo 11/81, 99/87 e 126/92) no seu día sentou a doutrina de que o eventual dereito de folga dos funcionarios non está regulado, pero tampouco está expresamente prohibido, tendo cabida no ordenamento xurídico”. Afirmou que o artigo 15 c) do Estatuto Básico do Empregado Público recoñece entre os dereitos individuais o exercicio da folga coa garantía do mantemento dos servizos esenciais da comunidade. “Emporiso, este Estatuto ( art. 4) dispón tamén que os xuíces e maxistrados, fiscais… rexeranse por el só cando o dispoña a súa lexislación específica. Deste xeito, os xuíces réxense pola LOPJ, cuxo art. 496. d) recoñece o dereito de folga aos funcionarios da Administración de Xustiza, pero os xuíces, maxistrados, fiscais e LAJ teñen regulación propia na LOPJ, libros IV e V, e non fala do dereito de folga (en 1993 redactouse un proxecto de Lei de folga no que se excluía do dereito a xuíces e maxistrados…)”, indicou Cadenas.
O relator expuxo, que con este contexto, as posturas atopadas, a favor e en contra, teñen os seus propios argumentos. “En fin, poderíase significar que o obstáculo esencial ao recoñecemento do dereito de folga parece radicar no monopolio do exercicio xurisdicional por parte dos xuíces, sen posibilidade de substitución, salvo dentro da xurisdición e por unha causa legal, por unha banda; e por outro, que a estes efectos e ao da tutela xudicial efectiva, cuxos titulares son todos e cada un dos cidadáns, ha de prevalecer no xuíz a súa condición de poder do Estado sobre a de funcionario público. En todo caso, sen unha regulación expresa e propia, que contemple integramente o que encerra unha folga con outra dimensión que vaia máis aló das habidas ata agora, queda en dúbida o exercicio do dereito”.
Independencia xudicial
Nestas xornadas tamén interveu Inés Celia Iglesias Canle, catedrática acreditada de Dereito Procesual da Universidade de Vigo. Ela falou das medidas necesarias para o correcto funcionamento da independencia do Poder Xudicial. Destacou que os xuíces e maxistrados non seguen as bases xerais do estatuto funcionarial senón que “gozan dun estatuto xurídico único e propio, cunhas notas características que o diferencian dos demais: independencia, inamovilidad, responsabilidade e sometemento á Lei. Este estatuto, por imperativo do art. 122 da Constitución, ha de regularse na Lei Orgánica do Poder Xudicial”. Devandito estatuto, engadiu doutóraa Iglesias Canle, aplícase a aqueles xuíces e maxistrados de carreira (profesionais) e tamén a aqueles que, non pertencendo á carreira xudicial, exercen provisionalmente a xurisdición. Aquí refírese aos xuíces de provisión temporal, substitutos, suplentes ou xuíces de paz. A relatora expuxo as categorías e clases de xuíces e maxistrados: “os xuíces e maxistrados profesionais forman un corpo único dentro do cal cabe conseguir a oportuna promoción”, dixo, engadindo que ese corpo consta de tres categorías: xuíz, maxistrado e maxistrado do Tribunal Supremo. Despois están os maxistrados do Tribunal Constitucional, os xuíces substitutos/maxistrados suplentes e por último, os xuíces de paz.
Inés Celia Iglesias expuxo que para asegurar a súa independencia, xuíces e maxistrados non poden desempeñar cargos públicos e tampouco poden pertencer a partidos políticos ou sindicatos. De igual modo non poden dirixir felicitacións ou censuras aos poderes públicos,, autoridades ou funcionarios ou acudir a reunións públicas na súa calidade de membros do Poder Xudicial. 
Acerca da inamovilidad, Iglesias Canle sinalou que é “unha garantía máis da independencia xudicial, é dicir, que os xuíces e maxistrados non poden ser separados, suspendidos, trasladados nin xubilados máis que por algunha das causas e coas garantías previstas na Lei ( art. 117.2 CE)”. Explicou como a inmunidade xudicial está regulada na LOPJ. Tamén apuntou que “a independencia do xuíz do caso concreto, respecto das partes e do obxecto litixioso, é a imparcialidade ou ausencia de todo interese para a resolución de litixio que non se base na aplicación do dereito. Para o mantemento desta garantía, establecéronse dous mecanismos complementarios: a abstención, polo propio xuíz ou a recusación, polas partes”. Apuntou que o acordo de abstención ou a formulación da recusación “produce o efecto inmediato de apartar ao xuíz do coñecemento concreto do asunto”.
Inés Celia Iglesias Canle sinalou que cada xuíz ou maxistrado é independente no exercicio das súas funcións, “non é posible corrixir ou anular decisións dos inferiores senón en virtude do sistema de recursos legalmente previsto”. Tamén argumentou que os órganos de goberno non poden ditar instrucións xerais ou particulares aos inferiores sobre a aplicación ou interpretación do ordenamento xurídico, tal como establécese no artigo 12.3 da LOPJ. Destacou que para o autogoberno do Poder Xudicial, “esta organización gubernativa formalmente está jerarquizada, e aseméllase a unha pirámide, en cuxa cúspide, en virtude dos previsto no art. 122.3 CE, sitúase o CGPJ e en cuxa base se sitúan os xuíces decanos con escasas funcións gubernativas”.
A relatora asegurou que a independencia do Poder Xudicial “é unha das garantías constitucionais recoñecida constitucionalmente, intimamente ligada á submisión á lei e á exclusividade xurisdicional, en sentido positivo e negativo” e que a LOPJ “determina o estatuto de xuíces e maxistrados de carreira e do persoal ao servizo da Administración de Xustiza, como medio para garantir a súa independencia e inamovilidad”. Por último, a relatora explicou que o CGPJ “constitúe un dos alicerces fundamentais da independencia respecto do Poder Executivo, aínda que resulta necesario proceder á dotación orzamentaria necesaria para acometer as necesidades derivadas da Administración de Xustiza, así como garantir un sistema de elección dos seus membros que estea politizado, tal e como acontece actualmente”. Segundo esta experta, cabe cuestionar a competencia do Poder Executivo sobre o persoal ao servizo da Administración de Xustiza, “á marxe dos xuíces e maxistrados, así como a competencia para administrar os medios materiais da Xustiza. Existe unha tricefalia en relación ao goberno do Poder Xudicial, ao recaer sobre o CGPJ a competencia sobre persoal xurisdicional, e sobre o Poder Executivo estatal ou autonómico, segundo os estatutos de autonomía das comunidades autónomas, a xestión referida a medios materiais e ao persoal non xurisdicional ao servizo da Administración de Xustiza”.
Rematou a relatora sinalando tamén que o réxime de nomeamento dos vogais do CGPJ que se considerou totalmente constitucional desde a sentenza 108/1986 do TC , “ao cuestionarse o seu nomeamento parlamentario, modificouse recentemente para posibilitar unha maior participación no que respecta aos que proveñen da carreira xudicial, ao poder presentarse cantas candidaturas deséxense, xa que se require unicamente aval dunha asociación profesional ou 25 avais xudiciais, cada un dos cales pode avalar á súa vez ata 12 candidatos”.
Prisión permanente revisable
Manuel Arias Carral, secretario Xeral da Subdelegación do Goberno en Ourense, profesor asociado de Dereito Penal da Universidade de Vigo e ex director do Centro Penal do Pereiro de Aguiar, interveu para falar da "constitucionalidade" da prisión permanente revisable. Estamos ante o cadalso do século XXI? . Explicou as características deste tipo de privación de liberdade, sinalando que é obxecto de múltiples opinións na sociedade española. Unha vez mostrado o contido da prisión permanente revisable, Arias Carral chegou á conclusión de que “ non é necesaria porque mesmo pode ser máis benévola que as penas que temos actuades”. O relator dixo que en España hai penas de privación de liberdade máis duras mesmo que as que propón a PPR. Ademais dixo que a duración das penas “ é indeterminada, que é ou que máis incomoda” e que “ non disuade a comisión dous delitos máis graves”. Manuel Arias indicou que esta privación de liberdade permanente revisable “sitúa ou horizonte dá liberdade nun momento lonxano polo que pode ser definitiva eliminando calquera posibilidade de reinserción”. 
Contou o relator que nestes momentos a pena de prisión permanente revisable está recorrida no Tribunal Constitucional. “Ou Congreso acordou non 2016 a súa derrogación. Agora poden pasar dúas cousas, primeiro, que ou Tribunal Constitucional a constitucionalice e que despois ou Congreso a derrogue, e segundo, que ou Congreso a derrogue e por tanto ou TC xa non a toca”.
Indulto e aforamento
Outro relator, o maxistrado do TSXG, Fernando Alañón Olmnedo, que tamén é profesor titor da UNED en Ourense, disertou acerca das figuras do Indulto e do aforamento a debate. Derrogación ou renovación? “Non cabe dúbida de que ambas as figuras atópanse nestes momentos socialmente cuestionadas. O que fosen postas en cuestión obedece sen dúbida á utilización política dos conceptos que estas institucións encerran”, dixo Alañón, quen considera que “quizais a razón de tal situación haxa que atopala no funcionamento ordinario do Estado de Dereito que censurou determinados comportamentos. A referencia ás cuestións atinentes á corrupción é inevitable. A existencia de causas de corrupción afectantes a determinados responsables públicos aflorou un coñecemento destas institucións que, certamente, está mediatizado por lexítimos intereses políticos. Con todo, a utilidade que reportou, en non poucas ocasións, deriva necesariamente dunha consideración demagóxica destas figuras”.
O aforamento, proseguiu este maxistrado, “non deixa de ser unha norma de contido procesual que altera a ordinaria atribución a determinados órganos a instrución, axuizamento e adopción de medidas cautelares, no seu caso, dun delito ou mesmo dunha esixencia de responsabilidade civil. Esta atribución é rationae personae. É esa a razón da que nacen consideracións de quebranto do dereito á igualdade. Xúlgase o aforamiento como un mero privilexio do que gozan, sobre todo e ante todo, para o coñecemento popular, os políticos”. Segundo relatou Alañón, “o aforamento integra, xunto coa inmunidade e a inviolabilidade, un sistema de garantías deseñado para que os representantes públicos e determinados órganos políticos poidan levar a cabo a súa función con maior liberdade, con maiores garantías, con maior seguridade. Esa condición, sobre o papel, entraña un beneficio social indubidable”.
A Constitución de 1978 só contempla os aforamientos dos Deputados e Senadores e do Presidente e membros do Goberno. “Foron normas de rango inferior á Constitución as que multiplicaron o número de aforados ata chegar a guarismos que, para moitos, son inaceptables. Unha análise rigorosa da cuestión non debe quedar simplemente na atención a ese dato e a súa comparación coa situación en dereito comparado. É necesario profundar na reflexión sobre a cuestión sen soslayar as características do noso sistema procesual. E é aí onde se aprecia como o aforamiento integra unha garantía que é correlativa, noutros sistemas procesuais, ao monopolio do exercicio da acción penal por parte do Ministerio Público”, expuxo Fernando Alañón. Como proposta de futuro, dixo, e nese sentido “parecen dirixirse as reformas constitucionais cuxa existencia aínda incipiente, parece razoable constrinxir os aforamentos única e exclusivamente a aqueles supostos nos que a persoa afectada fose por feitos labores no exercicio da función determinante da condición de aforado”. 
Sobre a figura do indulto, “reduto do dereito de graza que aparece desde o principio dos tempos, con conexión evidente coa idea de perdón, tan arraigada na civilización judeo-cristiá, non pode ocultarse que na actualidade está sometida a revisión”. Segundo o relator, resulta incuestionable que o indulto é unha institución de “lexítima e razoable utilidade cando se trata de acomodar a básicos e elementais principios de xustiza material a realidade resultante da fría e acertada aplicación da Lei. A figura do indulto ten regulación lexislativa nunha norma, ditada con carácter provisional, de 1870. Son 150 anos de historia con superficiais reformas que conformaron unha institución que, en ocasións, puido ter unha aplicación torticeira. Mais esa circunstancia non debe levar a cuestionar a figura, de evidente e incontestable necesidade. Son outros os medios a través dos cales é posible alcanzar a lexitimidade da figura, abonada pola autoritas, que non polo imperium, da autoridade indultante”. Segundo o conferenciante, “non parece acertado restrinxir os delitos que poden ser obxecto de indulto, tal e como parece discorrer a reforma da institución no seo do Parlamento Español. Pode sosterse que a lexitimidade e a mellor consideración da institución pode pasar pola necesidade de motivación do indulto. A plasmación dos motivos que levan ao executivo ao exercicio da graza pode corrixir comportamentos arbitrarios e dar sentido popular a esta figura que, igual que os aforamentos, antóllase imprescindible para o adecuado funcionamento dun estado social e democrático de dereito”.
