Blanco Valdés nas xornadas da UNED: "Non vai haber sustitución dos partidos políticos. Vamos vivir unha democracia desorganizada, de inestabilidade xeral"
José Agustín González-Ares defendeu reformar a Constitución "con lealtade, xenerosidade e sen medo", a pesar de que agora non sexa o momento oportuno; Jesús Manuel García dixo que "as noticias falsas poden debilitar a democracia" e Noa Ferreiro, falando de xuízos paralelos, expuso que "a sociedade non pode subrogarse na posición do xuíz, pois o que periodísticamente pode ser relevante, en termos penais non ten relevancia"
OURENSE, 10 de abril de 2019.- No Centro Cultural Marcos Valcárcel de Ourense, están a desenvolverse con gran interese as xornadas Luces y Sombras del Sistema Constitucional español, organizadas pola UNED. O director do Centro Asociado, Jesús Manuel García Díaz, inaugurou as sesións, que se estenderán ata o xoves, 11 de abril. Agradeceu a colaboración da Deputación Provincial de Ourense por facilitar o salón e lembrou aos asistentes a frase de Fernando Savater que di que “vivir en democracia é resignarnos a compartir a nosa liberdade cos demais. E se así podemos seguir outros corenta anos sen conflitos maiores entre nós, bendita sexa a nosa Constitución”. O director animou a todos a aproveitar ben as xornadas “para crecer en coñecemento e máis nestes tempos de posverdade, nos que o que menos importa é precisamente iso, o coñecemento ben cimentado”. Esta primerta xornada resultou moi completa coas catro intervencións de Roberto Branco Valdés, José Agustín González-Ares, Jesús M. García e Noa Ferreiro Ávila.
O primeiro en intervir foi o catedrático da USC, Roberto Branco Valdés, que falou da historia dos partidos políticos para ver se continúan sendo instrumentos representativos da vontade popular. “Os partidos políticos son elementos fundamentais do sistema democrático pero teñen moi mala fama”, sinalou este profesor, experto no tema. “Cando naceron a finais do século XVIII tiñan unha fama horrible”, engadiu. O doutor Branco Valdés dixo que nos nosos días a crítica máis frecuente que se fai aos partidos é que “van ao seu e sacrifican o interese xeral, esta é a idea máis estendida”. Citou varias categorías destas agrupacións: partidos de notables, partidos atrapaotodo, neste caso son aqueles que se dirixen a amplas masas, a todo o mundo. Estes xurdirían nos anos 60 do pasado século. E outra categoría: o partido profesional electoral, de profesionais da política que están a traballar nela desde mozas. Eses profesionais da política, sinalou o relator, “son os que mandan en todos os partidos”.
Roberto Branco observa que “nos anos 90 os partidos eran elementos de prestixio en Europa, pois loitaran contra o fascismo pola democracia tras a Segunda Guerra Mundial”. O primeiro sinal de alarma produciuse coa chegada ao poder de Margaret Thatcher. A partir de aí seguiría a caída na participación electoral, a caída da afiliación partidista e o que Branco Valdés denomina a “suspensión voluntaria da incredulidade”. É necesario que suspendamos a incredulidade para que a democracia funcione, pero a xente deixa de crer cando a diferenza entre o real e o que mostran os políticos é grande. “Ninguén fixo tanto dano á democracia como o diñeiro, a corrupción e a crise fiscal dos Estados ao non poder manter servizos públicos”.
Roberto Branco citou o xurdimento do populismo, “que reaparece, non aparece”, precisou, pois xa estivera presente no nazismo e no fascismo. A súa ideoloxía é moi simple: “sosteñen que o pobo é bo e que os políticos son todos malos; acaban cos políticos e din que todos os problemas do Estado teñen unha solución fácil”. A continuación o relator preguntouse se hai alternativa aos partidos: “Non vai haber substitución dos partidos, imos seguir tendo democracia, pero unha democracia desorganizada, e que vai dar problemas, inestabilidade xeral. Estamos no trastorno máis que na mellora”. E rematou: “A democracia é indestructible, pero teranos en permanente situación de inestabilidade”, por esa situación de aparición de novos partidos a partir do ano 2015.
Outro relator, o profesor da Uvigo, José Agustín González-Ares, expuxo o seu punto de vista sobre a necesidade de reformar a Constitución. “A Constitución de 1978 propiciou os mellores anos en España porque é a mellor Constitución que tivemos. Estamos ante unha boa Constitución”. González-Ares engadiu que é un texto pactado, non imposto “e enterra o famoso trágaa”. “Non é a Constitución da Transición, leste é un gran erro”, insistiu o relator. “É hoxe o instrumento normativo que nos permitiu a todos xuntos afrontar o futuro con serenidade e con esperanza”, manifestou para lembrar que España tivo unha transformación total en corenta anos que se deu no marco constitucional.
Reforma da Constitución
González-Ares declarou que lle estraña que a sociedade española non poida superar con nota a reforma da Constitución, “precisamente o seu Título X recolle a reforma”. En canto ás liñas de reforma, o doutor González-Ares citou a conversión de dereitos subxectivos algúns principios reitores da política económica; definir un mesmo ámbito de negociación colectiva, reformar o artigo 57 de sucesión no Trono”. Este relator declarou que os ataques á Monarquía “non son xustificables, co fin de promover un cambio de réxime”. Engadiu que nesa reforma hai que procurar “un modelo territorial sólido, que faga máis difícil o seu deslegitimización”, reformar o Senado, “renovar os pactos lingüísticos, o sistema electoral facéndoo máis representativo; descentralizar a autonomía xudicial, incorporar o Dereito europeo” ademais de reformar a iniciativa lexislativa e incluír “a linguaxe de xénero”. A reforma, di o relator, “hai que abordala con lealdade, xenerosidade e sen medo”.
Pero, aínda vendo necesario reformar a Constitución, o profesor González-Ares precisou que non nos atopamos actualmente no momento propicio para semellante tarefa. El argumentou que a Carta Magna non é un texto incuestionable e que a súa reforma en profundidade non pode, en ningún caso, dar lugar a un texto distinto na súa esencia. Tal reforma esixirá, segundo o doutor González-Ares, “designar unha comisión constitucional ampla da sociedade, tratando de chegar ao maior consenso posible. Urxe reformar sen exclusións, sen voracidade de poder, sen illar ao adversario e nunca de costas ao pobo. O consenso sería positivo pero non pode substituír as maiorías que recolle a Constitución”. De non efectuarse a reforma, “corremos o risco de reproducir erros do pasado onde non houbo reforma”, sinalou, poñendo exemplos doutros países onde a reforma das súas constitucións fíxose en numerosas ocasións: “En Austria máis de 100 revisións; en Alemaña, máis de 60; en Irlanda máis de 30; en Francia 25 e en Portugal, 7”.
Fakenews e posverdade
Outra cuestión para tratar na primeira xornada foi a de se as noticias falsas e a posverdade poden facer perigar a democracia. Diso disertou o director do Centro Asociado á UNED en Ourense, Jesús Manuel García Díaz. Desde un punto de vista xurídico, a Constitución Española dispón, na súa art. 20.1, apartado d, que “se recoñece o dereito para comunicar ou recibir libremente información veraz por calquera medio de difusión. A lei regulará o dereito á cláusula de conciencia e ao segredo profesional no exercicio destas liberdades. O Dereito á liberdade de información é un dereito fundamental. Unha sociedade non é democrática se non existe liberdade de prensa, en definitiva, liberdade para informar e para escoller a información que se recibe. Trátase dunha constatación do pluralismo político que consagra a propia Constitución. A importancia deste dereito é que transcende as nosas fronteiras e vén consolidándose en tratados e acordos internacionais dos que España forma parte”
O doutor García Díaz lembrou que o termo posverdade empregouno Steve Teisch en 1992 para comparar a ocultación dos feitos do caso Watergate coa guerra de Iraq, e máis tarde foi desenvolto polo sociólogo Ralph Keyes, en 2004, para referirse ao proceso de manipulación creativa da verdade, embelecida e configurada ao gusto das audiencias. “Posverdade que tamén é definida como mentira emotiva”, dixo. O relator citou a varios autores que reflexionan sobre esta cuestión, por exemplo, Timothy Snyder, segundo o cal “a posverdade é prefascismo; estaranos a tentar abrandar para o que veña despois. Como remata McIntyre, unha vez que xa non sabemos en que crer, pódese aproveitar esta situación, dado que se conseguiu que a cidadanía desconfíe de todas as fontes de información”.
“As fakenews triunfan porque para a maioría dos cidadáns non é fácil distinguir unha noticia falsa doutra verdadeira. Os hacedores de fakenews saben moi ben como actuamos cando nos asomamos a Internet: só lemos titulares e se algún deles chámanos a atención, compartimos esa noticia que vemos e cremos, aínda que sexa un fake”.
Na actualidade, grazas a Internet, calquera persoa pode facer que o que escribe e publica sexa visto en calquera parte do planeta. García Díaz dixo que as redes sociais provocan a comunicación de moitos a moitos. “Calquera acontecemento pode ser publicado e facerse viral aínda que as empresas clásicas de comunicación non o fagan público. Seguindo a Ferrán Sáez Mateu, profesor titular da Facultade de Comunicación e Relacións Internacionais da Universidade Ramon Llull de Barcelona, vivimos nunha paisaxe de pantallas, no que a uns milímetros do noso dedo, existe un mundo no que coexisten as cousas-certas-pero-desagradables coas cousas-falsas-pero-emocionalmente satisfactorias. Esa disxuntiva que se deu sempre é probable que nunca fóra tan resolutiva e inmediata como hoxe”.
Unha gran cantidade de noticias falsas nas eleccións dos Estados Unidos no ano 2016 orixináronse nos Balcáns. “ Trump, no seu primeiro ano no cargo como presidente quixo sacar partido utilizando noticias falsas para os seus propios fins, cualificando calquera cousa que non quixese crer, como falsa”, lembrou o relator. García Díaz manifestou que o que menos importa na postmodernidad é a verdade, pois seguindo Ken Wilber, escritor e filósofo estadounidense, “na posmodernidad a verdade non existe. Non hai diferenza entre feito e ficción; noticia e relato, ou dato e fantasía. Para o pensamento posmoderno, non hai unha perspectiva universalmente válida dado que todo coñecemento depende da cultura e baséase nunha interpretación feita desde unha perspectiva privilexiada, considerada opresiva. Como vimos en Trump, os posmodernos cren que todo coñecemento excepto o seu, depende do contexto. Todo coñecemento menos o seu, é interpretativo e o deles está sólidamente forxado”.
Entre outros traballos de interese, o doutor García Díaz mencionou o de Cristina Pauner Chulvi, da Universidade Jaume I, que advirte que o perigo das noticias falsas distribuídas pola Redu provoca “unha sociedade incapaz de poñerse de acordo sobre feitos básicos e isto impide construír unha democracia funcional. A desinformación afecta directamente os fundamentos das sociedades democráticas que se constrúen sobre a presunción de que os seus cidadáns toman decisións informadas no momento de acudir ás urnas. A gravidade desta ameaza é motivo de preocupación a nivel mundial”.
E se o caso Trump é un froito da posverdade, non menos o é o das informacións falsas relacionadas co proceso independentista catalán. Así, o relator citou como, en referencia ao referendo do 1 de outubro de 2018 en Cataluña, fíxose unha análise por parte de Óscar Coromina, profesor asociado da UAB e Adrián Padilla, técnico de apoio á investigación desa universidade, das desinformacións detectadas por Maldito Bulo. Das 52 desinformacións contrastadas por Maldito Bulo, o 67% formaban parte da narrativa independentista, mentres que un 33% corresponde a unha narrativa unionista. Segundo estes resultados, o independentismo recorreu con máis frecuencia ás desinformacións para apoiar o seu discurso. García Díaz citou a outro autor, David Alandete, que sostén que a independencia catalá “é un pretexto, un feito noticioso que ocorreu nun momento adecuado para que unha maquinaria xa experimentada en batallas políticas en Estados Unidos, Reino Unido, Alemaña, Francia e Italia pasase a operar tamén en España. As noticias falsas rusas apóianse sobre unha situación conflitiva e amplifican a mensaxe dunha das partes, sempre a que máis coincide cos seus intereses”. En Cataluña, sinalou o relator parafraseando o citado autor, esa maquinaria topou cun amplo aparello de mitos e fantasías disfrazados tanto de noticias como de documentais, libros de texto e de Historia, de acordo cun plan deseñado desde as elites políticas catalás e posto en marcha con rigor e éxito desde o Programa 2000 do president Pujol. “A Rusia o que menos lle interesaba era Cataluña, mais o despregamento de desinformación fíxoo nesta zona conflitiva da Península Ibérica para, ao crear discordia en Cataluña, debilitar a un Estado membro da OTAN”. A independencia de Cataluña pivota, expuxo García, sobre un principio falso, pois, coincidindo coa catedrática da Universidade Autónoma de Barcelona, Teresa Freixes, “devandito principio di que a democracia estea por encima da Lei, que o pobo pode facer o que queira, a pesar do que diga a legalidade, pero como se trata dun concepto da posverdade, é un concepto falso pola sinxela razón de que a democracia sen lei non existe e non hai lei sen democracia”.
Outro froito da posverdade é o Brexit. E así o relator relatou como os seus defensores non tiveron problema en admitir que sostiveran tales ideas porque o que realmente importa non son os feitos senón aquilo no que cremos. Pois ninguén se explica como un país como o Reino Unido, co seu alto nivel de vida e a súa tradición democrática puido votar sen saber o que estaba a votar. E miúdo problema está a causar entre os seus cidadáns. “Vemos, pois como na cultura da posverdade é un factor decisivo o narcisismo, é dicir, o que eu quero que sexa verdade acaba converténdose en verdade porque eu dígoo”, rematou o director do Centro Asociado á UNED en Ourense.
Xuízos paralelos
A xornada do martes rematou coa intervención de Noa Ferreiro Ávila, graduada en Dereito pola Universidade, cun amplo historial académico en másteres, investigadora da fiscalidade da Igrexa e doctoranda nunha tese sobre partidos políticos. Disertou sobre os xuízos paralelos tentando responder á pregunta acerca de se se dan para informar ou para gañar audiencia. “É inevitable a existencia de xuízos paralelos, como manifestación do dereito fundamental á liberdade de información. A información é un alicerce fundamental da democracia e os cidadáns deben observar o correcto funcionamento das súas institucións”, dixo, para engadir que, con todo, existen friccións entre as informacións vertidas e a creación de opinión coa presunción de inocencia, a vulneración do segredo de sumario, o conflito co dereito á honra, á intimidade e a propia imaxe, a confusión entre noticia veraz e verdadeira e a terxiversación do contido das informacións sobre distintos procedementos”. Ávila Ferreiro manifestou que as informacións parciais, nesgadas ou a propia confusión entre liberdade de expresión e liberdade de información “provocan un caldo de cultivo que, en ocasións, crea unha perspectiva moi negativa sobre a xustiza e as leis. Este feito ten consecuencias na independencia xudicial e na política criminal, entre outros”. Así considera que unha das propostas para facer de ligazón entre a xustiza e a opinión pública, e evitar manipulacións, “é a creación dunha figura intermedia, que ofreza datos rigorosos da investigación (dentro do respecto aos dereitos fundamentais)”. Insistiu a relatora en que a sociedade non pode subrogarse na posición do xuíz, pois o que periodísticamente pode ser relevante, en termos penais non ten relevancia.
