Rosa María Martín, vicerreitora de Investigación na UNED: "O tempo da torre de marfil rematou"

14 de julio de 2022

A vicerreitora Primeira traza as liñas do futuro da UNED valéndose da potente investigación dos seus máis de 120 grupos mentras a vicerreitora de Tecnoloxía dibuxa o rigoroso presente que neste aspecto igualmente fundamental vive a nosa Universidade.

OURENSE, 14 de xullo de 2022. Foi no solemne acto de celebración do 50 aniversario da UNED no Senado de España onde se mostraron as liñas da UNED do futuro tanto en investigación, a principal acción de toda universidade, como en tecnoloxía. A vicerreitora Primeira e tamén vicerreitora de Investigación, Transferencia do Coñecemento e Divulgación Científica, Rosa María Martín Aranda, sostén que "o tempo da torre de marfil terminou", é dicir, acabáronse os tempos dos catedráticos e investigadores encerrados e afastados do contacto coa realidade social.

Martín Aranda lembra que é precisamente a investigación, a actividade "que caracteriza máis propiamente a acción universitaria e a diferenza doutras formas educativas que, sendo moi encomiables, non se poden considerar estritamente universidade pola súa falta de contribución á xeración de novo coñecemento". E sobre a faceta investigadora, expuxo a vicerreitora que "a nosa universidade é moi coñecida pola particularidade do seu método de ensino a distancia. Método que permite acceder a estudos superiores, de posgrao e doutoramento a persoas que por motivos de residencia, obrigacións laborais, familiares, condicións físicas, etc. atopan na UNED o leito axeitado para canalizar os seus desexos de progreso e saber. A UNED é a universidade dos horarios difíciles, da España baleira, das persoas con capacidades especiais, das horas de estudo nas misións internacionais das nosas forzas armadas, tamén das persoas en proceso de reinserción social. Asegurar a experiencia universitaria a esas persoas constitúe a misión da UNED, e proporcionar esa experiencia é posible grazas á investigación".

A UNED, insistiu Rosa María Martín, "é unha universidade investigadora comprometida co avance do coñecemento, coa innovación e coa resolución dos novos problemas que afectan á sociedade. Neste sentido, sentimos continuadores da revolución científica dos séculos precedentes que “estivo caracterizada por un salto nos coñecementos e nos métodos de investigación, pero tamén no xurdimento da profesión de científico recoñecida socialmente”, dixo facendo referencia ás palabras recollidas por Lamo de Espinosa, González e Torres na obra Socioloxía do coñecemento e da ciencia.

A vicerreitora de Investigación mencionou algúns dos moitos proxectos de investigación que ten a UNED:

Colaboración co ITER (Reactor Termonuclear Experimental Internacional) en Fusión Nuclear.
Intelixencia Artificial e aplicacións de linguaxe natural.
Desenvolvemento de novos materiais como o Grafeno.
Pila de Combustible de hidróxeno para submarinos da Armada Española.
Faunas de dinosauros do Xurásico Medio.
Psicoloxía das adicións e do benestar emocional.
Prevención de abusos a discapacitados.
Transición á vida adulta de mozos desde o sistema de protección social.
Impacto económico da transición enerxética (en colaboración co Banco de España).
Desenvolvemento de Humanidades Dixitais para museos e bibliotecas históricas.
Demografía, envellecemento e servizos sociais.
Dereito ambiental.

Rosa María Martín Aranda expuxo as liñas da intensa actividade investigadora da UNED en presenza do ministro de Universidades, Joan Subirats

A investigación na UNED se instrumenta mediante:

A participación en convocatorias competitivas autonómicas, nacionais e internacionais.
Os contratos de transferencia con empresas e Administracións públicas (colaboración esta última cada día máis cuantiosa), creación de Empresas de Base Tecnolóxica ou Spinoff, as Cátedras de Colaboración, o rexistro de patentes. Pola iniciativa crecente dos Centros Asociados.
E desde logo ao Plan de Promoción da Investigación da propia UNED financiado desde o propio orzamento da universidade, complementado grazas á xenerosidade dalgunhas entidades e fundacións privadas.

A transferencia do coñecemento na UNED

A UNED e os seus centros asociados están moi comprometidos coa posta en marcha da Axenda 2030, coa firme vontade de converter os Obxectivos de Desenvolvemento Sostible nunha realidade. Iso, engade Martín Aranda, "vencellado ao seu claro compromiso coa construción de sociedades nas que o benestar humano englóbase á creación de Cátedras de Investigación con institucións e empresas, e as Cátedras Unesco". Sinala que nestes anos de pandemia, a UNED "realizou importantes proxectos de transferencia e colaboración con diversas institucións para tentar minimizar o impacto individual e social da enfermidade. A UNED converteuse nun referente para toda a comunidade universitaria, neste tempo de pandemia".

Divulgación científica

En canto á divulgación científica, Rosa María Martín indica que a UNED desenvolve un papel esencial na Divulgación Científica e Ciencia cidadá. Para iso, potenciou e potencia unha investigación de calidade e unha xestión eficaz da transferencia do coñecemento, así como da divulgación científica grazas ao labor dos seus máis de 120 grupos de investigación, que chegan, a través dos Centros UNED, a todo o territorio nacional.

Como será a futura investigación?

Será relacionada

"Como dicía o investigador suízo Xaques Bubochet “O tempo da torre de marfil terminou”. "A investigación científica será máis efectiva canto máis colabore coa sociedade. O avance no coñecemento irá combinado coa participación en proxectos innovadores e na contribución ao desenvolvemento da cultura científica dos cidadáns. Para iso dirixímonos cara á Ciencia en Acceso Aberto, mellorando as nosas estruturas adaptándonos aos cambios Dixitais", expón a vicerreitora.

Será internacional

"España ten un potencial investigador relevante, ocupamos o posto nº 11 do mundo por volume de publicacións científicas. Esta capacidade é superior á demanda nacional de investigación aplicada á innovación empresarial. En consecuencia, podemos e debemos investigar desde os nosos centros e universidades para entidades doutros países. Temos capacidade para exportar ciencia en volume significativo, contribuír á retención do talento e achegar ingresos á economía española".

Con dotación suficiente de medios

Tal como sostén Rosa María Martín, "o gasto en I+D é inferior ao de países de referencia. Para aumentar o volume investidor necesitarase: estabilidade nas convocatorias públicas de financiamento, estímulo á colaboración público-privada, comprometer ao Ministerio de Asuntos Exteriores na internacionalización da ciencia e favorecer as doazóns e a participación dos cidadáns na ciencia".

A vicerreitora de Investigación da UNED propuxo aos senadores "compartir a vocación universitaria para recoñecer que España é un país científico e manter a ambición de que o siga sendo. Teñen vostedes o compromiso pleno da UNED nese propósito".

Mariana de Blas salientou como unha sociedade que non aposte pola investigación será unha sociedade sen futuro

Mariana de Blas Galbete, Xefa de área de Investigación, Transferencia, Divulgación e Relacións Internacionais, asegura que a UNED mira ao futuro "e faio con optimismo, con esforzo e moi consciente dos enormes retos aos que nos enfrontamos". Lembrou como nos tempos convulsos que vivimos, a UNED demostrou a súa acción "cunha resposta tecnolóxica sobresaínte fronte á pandemia o que, unido ao tremendo esforzo por parte de toda a comunidade universitaria, permitiu que xuntos puidésemos transitar estes tempos co maior dos éxitos". Engade de Blas que unha mirada ao futuro non pode facerse sen ter en conta o elemento tecnolóxico. Porque a universidade debe tamén prestar atención ás demandas dunha sociedade en cambio constante "axeitando e modernizando a súa oferta académica e formativa, e desde logo ten que apoiar e fomentar con determinación e sen fisuras a investigación, elemento absolutamente crucial se falamos de futuro. Creo firmemente que unha sociedade que non investiga é unha sociedade que non ten futuro, unha sociedade que non vai ter respostas para afrontar os retos que estean por vir, e que sen dúbida van vir". Lembrou Mariana de Blas como a universidade xera en España o 70% da investigación que se desenvolve no país. Mencionou que fai a UNED para achegar o seu gran de area en materia de investigación. "O primeiro dato que ofrezo é contundente: 12 millóns de euros. Este é o importe dos ingresos obtidos pola nosa universidade no ano 2021 para o desenvolvemento de actividades de investigación de distinta índole. É o financiamento conseguido polos nosos investigadores en procedementos competitivos externos, competindo cos mellores tanto a nivel nacional como internacional". A esa cantidade, dixo, hai que engadir outra que "aínda sendo menor é motivo de orgullo para nós xa que pon de manifesto o firme compromiso do noso Reitor coa ciencia e a investigación e o empuxe incesante da nosa Vicerreitora de Investigación, Transferencia do Coñecemento e Divulgación Científica. Esta cifra constitúena os máis de 6.100.000 euros que suporá a aplicación completa do Plan de Promoción da Investigación 2022 na UNED, cun investimento anual de máis de 1.300.000 euros durante os próximos tres anos".

Precisou de Blas Galbete que devandito Plan, "de carácter anual e xa plenamente consolidado na nosa universidade, cambia cada ano; adáptase ao pulso dos nosos investigadores e sen dúbida, mira ao futuro, este ano máis que nunca, cunha aposta decidida polo talento máis novo. Só neste 2022 o Plan vai permitir 34 novas contratacións de persoal pre e postdoutoral; o financiamento de contorna a 50 publicacións en Open Access; a organización de 4 congresos internacionais; o desenvolvemento de máis dunha vintena de proxectos de investigación liderados por investigadores emerxentes máis outros tantos por investigadores consolidados; vai supoñer a renovación e o mantemento do material científico da UNED; vai promover a presentación de novos proxectos europeos no marco de Horizonte Europa; e vai premiar e recoñecer os mellores traballos en materia de investigación, transferencia e divulgación científica. Aí é nada".

Esta relatora considera imprescindible dotar á universidade de medios de toda índole, o que inclúe non só un axeitado financiamento, do que non cabe dúbida, senón tamén da debida protección e estabilización da carreira dos nosos investigadores; da disposición de recursos humanos suficientes que lles apoien na súa andaina e da eliminación das trabas administrativas prescindibles, que entorpecen o seu labor. Dicía Severo Ochoa que, en principio, a investigación necesita máis cabezas que medios. Estes últimos tamén son necesarios. O futuro pasa pola investigación. Por unha investigación con cabezas e con medios. O sistema universitario español é moi potente; ten unha gran capacidade investigadora. Pero hai que coidalo e consentilo porque aí reside o futuro; o da UNED e o do noso país no seu conxunto".

Rocío Muñoz, trazando as liñas mestras do desenvolvemento tecnolóxico da universidade pública máis grande de España

O futuro tecnolóxico da UNED

Pola súa banda, a vicerreitora de Tecnoloxía, Rocío Muñoz Mansilla, sostén que a UNED ten “unha modalidade de ensino en liña e semipresencial. É dicir, a relación académica dos estudantes articúlase por dúas vías, unha presencial nos 61 centros asociados nacionais, onde reciben titorías por parte dos profesores titores, e unha a través de recursos tecnolóxicos, coa plataforma docente virtual ou LMS, como peza fundamental”.

Muñoz Mansilla di que as TI desevolven un papel fundamental no proceso de modernización ou transformación dunha universidade, que dea resposta á actual sociedade da información dixital, interconectada e global. “Por unha banda, a universidade enfróntase a perfís de estudantes moi heteroxéneos con mobilidade e dispoñibilidade continua, con competencias dixitais moi dispares coa xa presencia da Xeración-Z, plenamente nativa dixital que demandan unha oferta de novas formas de aprendizaxe, así como titulacións e credenciais máis flexibles e doutra banda, enfróntase ao desenvolvemento de novas formas de relación co medio ambiente, os seus empregados, a industria e a sociedade en xeral”, indica a vicerreitora de Tecnoloxía da UNED. E engade: “cara estes retos, as universidades debemos emprender un cambio de paradigma, e aí está a intervención das TI, non somentes como unha mera implementación da tecnoloxía por si soa seguindo o modelo tradicional, como unha suma de adopción de escenarios baseados no uso da tecnoloxía, senón como a creación de novos modelos de ensino-aprendizaxe, novos modelos de xestión e organización que, apoiándose na tecnoloxía, transforman de forma integral a institucional, tanto na súa forma operativa como na súa xeración de valor, dando lugar a unha universidade, flexible, áxil, global, dixital, e sostible”.

Rocío Muñoz sinala que con este obxectivo foi presentado no Claustro da UNED de decembro de 2020 o Plan de Transformación Tecnolóxica da UNED, “froito dun laborioso traballo coa identificación de proxectos e investimentos co obxectivo de impulsar a curto e medio prazo un proceso de mellora dos servizos esenciais académicos e de xestión, renovación tecnolóxica e de infraestruturas da UNED, e que levará a longo prazo a un funcionamento máis sostible, resiliente e competitivo, aliñado coa estratexia dixital europea e o Plan de Recuperación, Transformación e Resiliencia do Goberno de España”.

O seu equipo entende que un plan estratéxico debe de ser global, integral e transversal, que dá lugar a unha universidade ou campus 4.0 centrada no estudante, e que se vertebra nos seguintes 6 eixos:

Educación baseada no dato. Unha nova metodoloxía de aprendizaxe personalizada baseada en IA, cunha visión centrada no estudante, que albergue un ecosistema de servizos capaces de integrar de forma interoperable o ciclo de vida completo do estudante, desde o seu rexistro, matriculación, proceso ensino-aprendizaxe sobre a plataforma de ensino virtual LMS, empregabilidade, seguimento de egresado e formación ao longo da vida.
Administración dixital. Que incorpore a mellora e automatización de procesos para reducir a redundancia, que logren facer máis con menos, e conseguir unha administración máis áxil, eficiente e moderna.
Integración dixital. Cun deseño de aplicacións interoperables, accesibles, escalables, flexibles, e que garantan a integridade e seguridade.
Mobile First. O estudante emprega hoxe en día non un senón varios dispositivos móbiles (PC de escritorio, portátil, tableta, smartphone), o que esixe unha aproximación á mobilidade que non se supera exclusivamente con infraestruturas tecnolóxicas, senón cun cambio nos servizos que se deberán deseñar para ser consumidos en mobilidade e cunha percepción de inmediatez, afastada aínda de moitos os servizos actuais.Esta realidade atópase directamente aliñada co eixo de Dixitalización das AAPP da Axenda España Dixital, que quere impulsar que a comunicación co cidadán sexa o 50% a través de App.
Sustentabilidade e política ambiental, que aliñen as prioridades e recursos das TI coas prioridades e recursos das universidades, para lograr un futuro sostible e co emprego das Tecnoloxías para intervir na mellora do benestar e sustentabilidade do planeta.
Ciberseguridade. Coa redución do perfil de risco e protección dos nosos activos, tanto físicos como dixitais. A medida que aumenta o valor dos datos, multiplícanse os riscos de seguridade da información e as preocupacións pola privacidade. Por iso, débese establecer unha Política de Seguridade, que desenvolva unha estratexia que detecte de forma efectiva, actúe e preveña de calquera tipo de ameaza, así como que salvagarde a privacidade.

En definitiva, salienta Muñoz Mansilla, "trátase de dar un salto de calidade en todos os servizos académicos e de xestión á comunidade universitaria apoiados nas tecnoloxías máis avanzadas, que nos conducirá ao Campus 4.0 e manterá á UNED na vangarda da modernización e referencia tecnolóxica das universidades españolas". Na UNED, durante estes últimos meses, sinala a vicerreitora que "traballamos en converter estes obxectivos e plans en proxectos que se axusten aos investimentos transferidos á UNED por Orde Ministerial do MU no Marco do Plan de RTP, en concreto o seu compoñente 21 titulado Modernización e dixitalización do sistema educativo, que persegue a recualificación, a modernización e a dixitalización. Desta forma, preparamos os seguintes proxectos ou fichas co compromiso de alcanzar o fito de aumentar o índice de dixitalización das universidades en, polo menos, un 10% de media respecto a 2019". Deste xeito, segundo a vicerreitora de Tecnoloxía, desde un punto de vista tecnolóxico os proxectos que se previron na UNED son os seguintes:

Nova plataforma educativa de xestión do sistema de aprendizaxe LMS.
.Plataforma de Administración Electrónica.
Plataforma de Xestión Integral e Desenvolvemento da UNED.
Infraestruturas de Computación de Alto Rendemento. Incluíndo: Mellora de equipamento de computación, ciberseguridade e migración a unha Nube Híbrida.
Mellora de infraestruturas de ensino e comunicacións da UNED e os seus Centros Asociados.
Conversión cara a unha UNED Impulsada polos Datos. Incluíndo: identidade dixital centralizada (Directorio Activo); identidade dixital soberana (Blockchain); automatización de procesos (RPA), iniciativas específicas DATA-Driven e CAU avanzado de atención optimizada a usuarios.

"Tras este repaso polos principais proxectos que son as pancas impulsoras dunha nova universidade dixital, moderna e sostible, o seguinte paso é decidir cando comezar a transformación dixital e a que velocidade avanzar. Na UNED; xa comezamos, e a transformación é imparable", remata Rocío Muñoz.

Ricardo Mairal, Ander Gil e Joan Subirats, na sede do Senado onde tivo lugar a solemne recepción á UNED polo seu 50 aniversario

Todo este esbozo da investigación e o desenvolvemento tecnolóxico que se segue na UNED, agora que cumpre medio século "sitúanos nun enclave histórico para orientarnos mellor. A creación da UNED anticipábase no tempo. a UNED nace como un proxecto innovador e universitario. A UNED forma ao 40% dos universitarios con discapacidade a través de UNIDIS, achégase aos centros penais onde hai 1.200 estudantes e os membros das forzas armadas poden combinar o seu traballo coa súa formación universitaria". Son palabras do Reitor da UNED, Ricardo Mairal Usón, ditas no Senado durante o solemne acto de recoñecemento a esta Universidade. Lembrou que a UNED é firme a un principio irrenunciable: o da igualdade de oportunidades. "A metodoloxía semipresencial está hoxe noutras universidades. Nós temos unha rede de 61 centros en España, 200 aulas de extensión e 22 centros no estranxeiro. A UNED é o mellor exemplo da descentralización da educación superior e os centros asociados son a garantía". Mairal aposta polo rigor no camiño e no progreso da universidade, tant na actividade investigadora como na xestión administrativa. No Senado, o reitor declarou que todo o equipo da Universidade seguirá "facendo a mellor UNED apoiada nos valores da ciencia e o coñecemento". O presidente do Senado, Ander Gil García, definiu á UNED como "a máis diga herdeira da Institución Libre de Ensino" pois non hai misión máis importante que a democratización do coñecemento, dixo. "A UNED é un espazo de pensamento sen fronteiras". Para o ministro de Universidades, Joan Subirats Humet, "a UNED é unha universidade con moitas potencialidades, con moito futuro por diante".