Doutor Carlos Elías: "Cultura é ler e estudar o que rexeita as nosas ideas"

Comezou en UNED Ourense o curso que analiza con rigor o problema das noticias falsas desde a óptica xornalística e filosófica con catro investigadores dun proxecto científico no que participan a UNED e a Universidade Carlos III.

OURENSE, 11 de maio de 2022. Comezou en Ourense o curso sobre noticias falsas en clave xornalística e filosófica organizado pola Facultade de Filosofía da UNED en colaboración con UNED Ourense. As catro conferencias de que consta impartense no salón de actos do Centro Cultural Marcos Valcárcel. O primeiro en intervenir foi o director de UNED Ourense, Jesús Manuel García Diaz. "É un gozo poder celebrar no noso centro e na nosa cidade un curso coa categoría que este ten.  Un curso con relatorios científicos sobre un asunto que preocupa como este das novas falsas. As redes sociais provocan a comunicación de moitos a moitos. Calquera acontecemento pode ser publicado e facerse viral malia as empresas de comunicación non o fagan público. Seguindo a Ferrán Sáez Mateu, vivimos nunha paisaxe de pantallas, na que  apenas a uns milímetros da nosa beira existe un mundo no que coexisten as cousas-certas-pero-desagradables coas cousas-falsas-pero-emocionalmente satisfactorias. Esa disyuntiva, dí, esistiu sempre, pero é probable que nunca fora tan resolutiva e inmediata como hoxe. Temos dúas xornadas para coñecer a fondo este tema, para pensar e analizar. E aprender con catro profesionais como son os nosos relatores.  Investigadores rigorosos que nos van sorprender. Dou as grazas de antemán a todos elles así como á Deputación de Ourense por permitir que celebremos no seu Centro Cultural esta iniciativa de tanta actualidade nunha sociedade posmoderna como a nosa. Desexo aos asistentes que gocen moito cos contidos deste curso".

O primeiro relator en intervir foi Carlos Elías, catedrático de Xornalismo da Universidade Carlos III de Madrid e catedrático Jean Monnet de “UE, desinformación e fake news”. O seu tema foi Ciencia e xornalismo como ferramenta contra as fake news . O doutor Elías sinalou que a desinformación é unha estratexia organizada cun propósito. E así fai a distinción entre bulo y fake news:

• Bulo: información falsa fácilmente desmontable, exemplo: a gripe española de 1918 foi creada nun laboratorio de Ramón y Cajal.
• Fake News: información falsa pero verosímil. Exemplo: o coronavirus foi creado nun laboratorio chinés

Hai un modo de representar a Verdade no XIX , dixo Elías, aludindo a Jean León Geróme (1824.1904). Por un lado, unha representación da Verdade como unha muller semi espida que sae dun pozo e resulta atacada polo clero e a nobreza que lle impiden sair. Noutro cadro a Verdade está saíndo do pozo co seu látigo para castigar á  humanidade.

O relator mencionou igualmente o contracoñecemento, información errónea presentada de modo que pareza baseada en feitos. Como sinalou Thomson, no seu libro Los nuevos charlatanes, son “ideas que na súa forma orixinal e bruta floreceron únicamente nos arrabais da sociedade e hoxe as consideran en serio incluso persoas cultas do mundo occidental”.

Carlos Elías citou a Teoría Francesa e os estudos culturais na orixe das novas falsas, mencionando a Lyotard cando dí que a ciencia é “unha gran narrativa pero só unha  una narrativa máis (pero as grandes narrativas perderon a súa influenza no século  XX). Ou Derrida, cando critica a ideoloxía totalizante do logocentrismo e a razón. En 1992 houbo unha polémica grande co seu doutoramento honoris causa en Cambridge. Tamén citou varios traballos de Paul Feyerabend (1924-1994) e o  anarquismo epistemolxgico. Del é a sua frase: O único principio que non inhibe o progreso é: todo vale.

O doutor Elías tambén mencionó, entre outros, a autores como Alberto Villoldo co seu libro  La iluminación. Sanación de los chamanes; Michael Harner e  La cueva y el cosmos. Encuentros chamánicos con otra sociedad. Así adentrouse nos feitos alternativos, a postverdade e as fakes news para sinalar a cultura converxente e fake news. Indicou que a converxencia mediática son conexións de contidos mediáticos dispersos; a cultura participativa é aquela na que o espectador non é pasivo e a intelixencia colectiva, que implica coñecemento comparativo acumulativo.

Para crear un rumor en internet, os ingredentes son os seguintes:

• Mencionar a unha institución ox axencia de prestixio.
• Ser ambiguo coas fdatas.

• Inducir pánico ou medo cunha mensaxe alarmante.

• Ser ambiguo cos lugares.

• Viralizar mediante a conspiranoia.

• Aludir a algún fenómeno recente, descoñecido ou polémico.

• Aproveitar o descontento xeralizado coas autoridades.

Por todo o anterior é preciso confirmar a veracidade dunha información antes de compartila. Hai incluso medios para identificar unha patraña incluso antes de empezar a lela. Elías puxo o exemplo dun titular de prensa que dí: Científico de Harvard suplica que paremos o consumo de leite. “¿Só un científico? Qué estrano, pensaba que a ciencia consistía nunha comunidade e que a forza das afirmacións e as evidencias depende do consenso e a replicabilidade. É moi importante facer mención a Harvard para crear un sentimento de autoridade reputable e incuestionable. Agora resulta que o método de divulgación científica é a súplica. Que paremos o consumo é unha afirmación de corte ideolóxico que realmente se pretende inculcar. E a imaxe da noticia é irrelevante, que utiliza elementos prototípicos de doutores e científicos de forma descontextualizada para dar a entender que o asunto tratado é moi serio e que o conteido pode ser moi técnico”.

Como traballa a ciencia?

• Observación. Adaptada a cada ciencia particular.
• Hipótese. Adaptada a cada ciencia particular.

• Experimentación.

• Teoría.

• Lei. Pártese de críticas, dúbidas cuestionamentos como motor impulsor.

Como traballa a pseudociencia?

• Observación. Non hai, ou mal deseñada ou non reproducible.
• Hipótese. Non hai, ou mal deseñada ou non reproducible.

• Lei. Nno hai confrontación. Non avanza.

O doutor Elías puxo exemplos de bulos sobre o coronavirus, mitos, datos e desinformacións sobre o brote e sobre a vacina, que non son poucos. Sobre o sesgo de confirmación, dixo o relator que o cerebro humano busca sentirse ben e que ninguén lle leve a contraria. Aí entra en acción a dopamina, neurotransmisor do pracer. Segrégase cando se confirman as nosas ideas. “É unha colleita selectiva de evidencias. Un antivacinas non verá toda a información a favor, só o caso que lle confirma a súa idea. Cultura é ler e estudar o que rexeita as nosas crenza ” e aludiu también á pluralidade xornalística.

Para evitar o sesgo de confirmación, o relator puxo de manifesto que as observacións esporádicas están sesgadas. “É millor tratar de obter unha visión global antes de recomendar prácticas específicas. É necesario tratar de explicar sempre os principios subxacentes que soportan a recomendación que se está dando”. Mencionou a estrutura química dos neurotransmisores e o equilibro dopamina-serotonina. A dopamina fai referencia ao cambio e á aventura mentras que a serotonina fai referencia ao aquí e agora.

“As emocións teñen que ver coas cantidades de neurotransmisores”, dixo, facendo referencia aos estudos das emocións de Charles Darwin ata chegar á neuropolítica con traballos como os de Adolf Tobeña ou Frank Vander Valk. A dopamina incentiva os novos estímulos. O cambio.

Os dopaminérxicos:

• Tenden a ser máis creativos.
• Desenvólvense ben en conceptos abstractos.

• Gústalles ir á procura da novidade. 

• Sinten insatisfacción xeral co status quo.

• Son persoas rebeldes, impulsadas a buscar o cambio, a pesares do risco de acabar mal.

• (científicos, actores, escritores, intelectuais... Profesións de clases creativas).

• (Hollywood, Harvard e Silicon Valley donan masivamente aos demócratas).

Falando de neuropolítica, o relator dixo que a dopamina alta ten que ver con persoas progresistas que: asumen riscos, buscan novas sensacións, son impulsivas, autoritarias, imaxinan un futuro mellor e é unha frecha que apunta ao cambio. Pola contra, a dopamina baixa relaciónase con persoas máis conservadoras que prefiren manter mellor o que heredaron, sospeitan dos cambios e riscos, non lles gustan os expertos; desconfían do idealismo dos progresistas represéntanse como un círculo.

En canto á diferenza dopaminérxica entre dereita e esquerda sin saber química, o relator trouxo unha  frase de Matt Bai, redactor jefe de Política no New York Times cando dixo: “Os demócratas gañan cando encarnan a modernización. O progresismo triunfa únicamente cando representa unha reforma de Goberno, máis que o simple mantemento. (…) Os estadounidenses non necesitan demócratas que defendan a saudade e a restauración. Para eso xa teñen aos republicanos.” 

Carlos Elías espuxo tambén os modos para converter a un progresista en conservador:

1.-O medo e as ameazas

• Os conservadores son máis propensos que os progresistas a centrarse nas ameazas (pandemias, terrorismo).
• O medo converte a un progresista en conservador (prevalece a serotonina fronte á dopamina).

2. Modulación neuroquímica:

• Dar medicamentos que estimulen a serotonina.
• Fármacos como citalopram (serotonininérgico).
• Medicamentos antidepresivos.

• Os medicamentos que estimulan a dopamina converten a un conservador en progresista.

Aludiu igualmente o relator ao laboratorio de investigación neuropolítica e dixo que a información falsa cheea máis lonxe, máis rápido e a máis xente que a verdadeira. E así chegó ao Contracoñecemento cuxos elementos son:

• Narrativas contrahexemónicas.
• Feitos reais e pequenas distorsións.

• Desprezo ao método científico, a pesares de que emprega terminoloxía científica para avalar o relato.
• Pánico á verdade: “É imposible mentir cando nno se coñece a verdade (Harry Frankfurt)”.

• “O alternativo” ten boa imaxe.

• Industria moi potente.

• O Secreto. A industria considerao “a proba de críticas”.

Casos extendidos de contracoñecemento:

• EEUU coñecía os plans para estrelar os avións nas torres xemelgas  (Loose Change 100 millones de visitas).
• O MI5 estivo implicado na morte de Lady Di.

• A Igrexa agocha a verdade  sobre a descendencia de Xesucristo e María Madalena (Código Da Vinci).

• Os chineses alcanzaron América antes que Colón.

• O SIDA inventouse nun  laboratorio da CIA.

• A vacina triple vírica provoca autismo.

• A gripe A é unha invención dos laboratorios.

• O planeta Terra ten 6.500 anos.

• As especies foron creadas, no evolçuen unhas de outras.

Falando un pouco de psicoloxía social e de comunicación, o relator mencionou dous aspectos:

• Sesgo partidista. As persoas consideran que as afirmacións contradictorias de seu candidato político (ou a qien consideren o seu líder ideolóxico) son menos graves que as do seu adversario.
• Razonamento motivado. Valoramos a nova información que recibimos minimizando as emocións negativas magnificando as positivas.

Pero hai  que ter en conta o efecto contraproducente:

• O intento de rexeitar as crenzas  erróneas dunha persoa mediante feitos e datos pode provocar o efecto contrario: defenderá a súa opinión con maior vehemencia.
• Esto demostrouse entre os grupos antivacinas ou os negacionistas do cambio climático, pero tamién a campaña de The Washington Post para desenmascarar con feitos y datos as mentiras de Trump só produciu maís adhesión entre os seus partidarios). 

Os usuarios que adoitan comentar as noticias alternativas son máis activos que aqueles que discuten sobre ciencia. Os datos proceden dunha análise da actividade de 1,2 millóns de usuarios de Facebook durante cinco anos, desde 2010 a 1014. 

Outro aspecto mencionado nesta conferencia é o do paradoxo do conspiranoico. “Aqueles que din estar máis atentos á manipulación perpetrada polos medios de comunicación tenden a interaccionar máis a miúdo con fontes falsas, e, por tanto, son á súa vez os máis proclives a ser manipulados”. 

Os elementos para unha boa teoría conspirativa necesitan ao conspirador e un plan: “O conspirador é o vilán da historia e para que a historia teña percorrido o vilán debe ser identificable pero non excesivamente concreto. Van desde as clásicas seitas semisecretas -como os Illuminati ou os masóns- ata os máis contemporáneos como o Club Bilderberg ou a Sociedade Skull & Bones”. O plan “é a liña argumental da historia conspirativa. É a razón de ser. Sempre implica un dominio da humanidade e do planeta e, en xeral, ten que perdurar mesmo tras a morte dos conspiradores. Para que a sociedade crea esta liña argumental debe asumir un postulado difícil de aceptar desde o punto de vista racional, pero non desde o emocional: que hai poderosos que teñen un control de todo”. 

Hai modelos matemáticos que permiten describir o proceso de difusión dun rumor, nos que se detivo o relator, quen citou tamén o uso da psicoloxía para enganchar á opinión pública ás aplicacións e numerosos exemplos de rumores e bulos. Tamén se detivo en Wikipedia para preguntarse que a fai diferente das enciclopedias tradicionais: “É un proxecto en liña, hipertextual, aberto, colaborativo, universal e sen ánimo de lucro (non hai unha editorial detrás que rendibilice economicamente a produción de coñecemento), que permite unha actualización practicamente inmediata de feitos e datos en calquera idioma”. Wikipedia non ten dereitos de autor, é de todos. Sobre a cualificación intelectual dos autores, sinalou Elías que “na Enciclopedia Británica, a entrada de «radioactividade», por exemplo, redactouna Marie Curie, a primeira persoa que gañou dous premios Nobel en distintas especialidades, Física e Química. En Wikipedia, calquera pode introducir e/ou modificar contidos, mesmo de maneira anónima. Confíase na intelixencia colectiva”. E engadiu: “Wikipedia non só demostrou ter influencia cultural, como corresponde a unha enciclopedia, senón que en termos controvertidos –desde ‘ homeopatía’ ata ‘Hugo Chávez’–, converteuse nun espazo de disputa ideolóxico e intelectual”.

Moitas institucións e empresas importantes que, a través da súa influencia publicitaria, controlaban a súa imaxe nos medios tradicionais, agora non poden fiscalizar a versión que delas ofrécese en Wikipedia, aínda que poden tentar manipulala. E aí está a entrada WikiLeaks como exemplo de wiki controvertido. “O obxectivo é comprobar cando e como Wikipedia configurouse nun dos espazos crave para a popularización desta rede de filtracións masivas de documentos secretos de empresas, gobernos e institucións”. 

Os momentos con maior volume de consultas coincidiron cos de maior actividade editora do wiki, no ano 2010, cando WikiLeaks alcanzou o seu maior impacto mediático e político coas súas tres filtracións máis polémicas: as das guerras de Iraq e Afganistán, e a dos cables diplomáticos de Estados Unidos (Cablegate).

Logo prodúcese a guerra de edicións de modo que a páxina do FRAPP en Wikipedia tivo 28 cambios en seis horas. Motivos máis comúns para unha guerra de edicións: 

• Falta de acordo en relación coa veracidade dos datos do artigo.
•  Intento denodado por introducir texto, xa sexa este non neutral ou con dereitos de autor.
•  Datos históricos non concluíntes con relación a un evento.
•  Intentos de vandalismo repetitivos. 
•  Información incorrecta. 

Ao falar de quen controla as polémicas en Wikipedia, di o relator que son os bibliotecarios os encargados de protexer os artigos obxecto de guerras de edicións. Estes son os seus principais privilexios:

• Borrar páxinas e restaurar páxinas borradas.
• Ocultar edicións, ver e mostrar edicións ocultas.
• Bloquear e desbloquear direccións IP de usuarios anónimos ou rexistrados.
• Protexer ou semiproteger páxinas, editar en páxinas protexidas.
• Ver as contribucións borradas dos usuarios. 
• Reverter edicións rapidamente ( retractación).
•  Marcar como revisadas as páxinas novas ou modificar o filtro anti abusos. 

Nas guerras de edicións na Wikipedia, “é máis común que os conflitos deste tipo prodúzanse nos temas máis populares. Moitas disputas intelectuais e ideolóxicas captaron a atención da prensa, o cal evidencia a relevancia que adquiriu Wikipedia na comunicación de masas”, sinalou o conferenciante. Pero non é pouca a xente que se pregunta se Wikipedia é ou non fiable. Sobre isto, manifesta Carlos Elías que “unha métrica do mundo wikipedista para medir a calidade de cada entrada é o seu nivel de profundidade (depth), isto é, a frecuencia coa que se actualiza a edición. Con todo, o depth non se refire á calidade académica –a cal, segundo os editores de Wikipedia, “non se pode computar”–, senón á calidade wikipedista, é dicir, “a profundidade da colaboración, un descriptor que é moi relevante para unha Wikipedia”. Lectores e editores outorgan, por votación, selos de calidade aos artigos. Os “Destacados” considérase que teñen unha “excelente calidade”.

Criterios: 

• Uso de fontes fiables (libros de texto, revistas científicas…).
• Verificable mediante a lista de referencias. 
• Neutralidade.
• Ben escrito, presentado e estruturado.
• Completo, extenso e profundo.
• Estable (non sofre guerras de edicións nin cambia dun día para outro).

Pero a neutralidade non é obxectividade, deixa ben claro o relator. “A solución que propón Wikipedia cara o conflito de enfoques é a neutralidade: hai que escoitar a todos e engadir todas as opcións e opinións. Non é válida, e por tanto tampouco discutible, a opinión de quen afirma que a Terra é plana ou de quen é negacionista do Holocausto, xa que é unha evidencia científica observable e irrefutable que a Terra é esferoide e é un feito histórico irrebatible que o réxime nazi asasinou a millóns de persoas, de maneira sistemática, nos campos de exterminio na Segunda Guerra Mundial. Hai un rexistro de falsidades que van desde programas de televisión inexistentes, biografías falsas e personaxes fabulados, ata universidades e empresas imaxinadas, especies de animais sen rexistros científicos, artistas e deportistas ficticios, libros, discos musicais ou películas inexistentes, crimes que nunca sucederon, enfermidades inventadas, eventos deportivos e culturais imaxinarios…” Carlos Elías expuxo tamén un caso galego como o Pikes on Cliffs, unha historia falsa situada nesta comunidade autónoma pola que un conto sobreviviu durante nove anos e oito meses e medio. Era unha historia sobre unha suposta casa en Estaca de Bares na que se refuxiou no século XVI un pirata irlandés chamado William Simms, condenado a morrer afogado polo famoso e real corsario e almirante inglés Sir Francis Drake. “Nin a casa nin o pirata existiron nunca, excepto en Wikipedia”. Rematou o seu relatorio Carlos Elías citando a elaboración dun código ético de conduta universal publicado por Wikipedia para acabar coa desinformación e a manipulación. Tamén se referiu a Google como fonte, é dicir, a web fronte á blogosfera.

Tras el falou Alejandro Fernández-Roldán Díaz, investigador predoctoral na UNED, graduado en Comunicación na Universidade Carlos III de Madrid, máster en Comunicación Corporativa e Publicitaria na Universidade Complutense e máster en Datos e Sociedade na London School of Economics. E fíxoo coa conferencia titulada Como funcionan as plataformas dixitais?  Citou o texto de J. Haidt, en The Atlantic: “En 2008, Facebook converteuse na plataforma dominante, con máis de 100 millóns de usuarios mensuais, camiño dos 3.000 millóns actuais. Na primeira década do novo século, críase que as redes sociais eran unha bendición para a democracia. Que ditador podería impoñer a súa vontade a unha cidadanía interconectada? Que réxime podería construír un muro para impedir o acceso a Internet? (...). En 2012, mentres se preparaba para sacar a Facebook a bolsa, Mark Zuckerberg reflexionou sobre aqueles tempos extraordinarios e expuxo os seus plans. "Hoxe, a nosa sociedade alcanzou outro punto de inflexión", escribiu nunha carta aos investidores. Facebook esperaba "reconstruír a forma en que a xente difunde e consome información". Ao darlles "o poder de compartir", axudaríalles a "transformar de novo moitas das nosas institucións e industrias principais” “Nos 10 anos transcorridos desde entón, Zuckerberg fixo exactamente o que dixo que faría. Reconstruíu a forma en que difundimos e consumimos a información, transformou as nosas institucións e levounos máis aló do punto de inflexión. Non funcionou como el esperaba".

As plataformas dixitais son dúas cousas á vez: 1) software ‘basee’ sobre a que xerar máis software, e 2) mercado de produtos e/ou servizos. 

Fernández- Roldán retoma o ensaio de Haydt: 

 “Nas súas primeiras versións, plataformas como Myspace e Facebook eran relativamente inofensivas. Permitían aos usuarios crear páxinas nas que publicar fotos, actualizacións familiares e ligazóns ás páxinas, (…) dos seus amigos e grupos musicais favoritos. Deste xeito, as primeiras redes sociais poden considerarse un paso máis na longa progresión de melloras tecnolóxicas -desde o servizo postal ata o correo electrónico ou as mensaxes de texto, pasando polo teléfono- que axudaron á xente para alcanzar o eterno obxectivo de manter os seus vínculos sociais.” Pero aos poucos, os usuarios das redes sociais sentiron máis cómodos compartindo detalles íntimos das súas vidas con estraños e corporacións. (…) volvéronse máis adeptos a mostrar aspectos das súas vidas e a xestionar a súa marca persoal, actividades que poden impresionar aos demais, pero que non profundan as amizades da forma en que o faría unha conversación telefónica privada. Unha vez que as plataformas dixitais adestraron aos usuarios para que pasasen máis tempo ‘actuando’ e menos creando vínculos, se ha preparou o escenario para a maior transformación, que comezou en 2009: a intensificación da dinámica viral.” 

O relator descoñece “por que os usuarios fómonos sentindo aos poucos máis cómodos compartindo en redes sociais aspectos que antes quedaban reservados ao ámbito privado, pero está claro que as plataformas identificaron esta tendencia e explotaron a cada vez máis frecuente procura da viralidad”. Lémbranos que as plataformas dixitais comezaron a cambiar uns doce anos atrás: 

• A cultura do gústame: Facebook e Twitter no 2009.
• Retuitear ou compartir: entre 2009 e 2012.
• A cultura da interacción.
• Ai! Os algoritmos. 
• Dunha orde cronolóxica inversa a unha orde personalizada.

“En 2009, cando Facebook ofreceu aos usuarios unha forma de dar gústame publicamente ás publicacións co clic dun botón. Ese mesmo ano, Twitter introduciu algo aínda máis potente: o botón Retweet, que permitía aos usuarios compartir unha publicación e con todos os seus seguidores. Facebook non tardou en copiar esa innovación co seu propio botón Compartir, que se puxo ao dispor dos usuarios de smartphones en 2012. Os botóns Gústame e Compartir convertéronse rapidamente en características estándar da maioría das plataformas dixitais. Isto comezou a xerar unha cultura da interacción”, dixo Fernández- Roldán Díaz. E engadiu: “Pouco despois de que o seu botón Gústame empezase a producir datos sobre o que máis ‘enganchaba’ aos seus usuarios, Facebook desenvolveu algoritmos para ofrecer a cada usuario o contido con máis probabilidades de xerar un gústame ou algunha outra interacción, como o compartir”. 

Antes de 2009, Facebook ofrecía aos usuarios “unha simple liña de tempo: un fluxo interminable de contidos xerados polos seus amigos e conexións, coas publicacións máis recentes na parte superior e as máis antigas na inferior. Con todo, grazas á posibilidade de dar gústame ou compartir un contido, e coa necesaria axuda de algoritmos, as plataformas dixitais comezaron a ofrecernos primeiramente aquel contido que, en base ao noso comportamento previo na plataforma, estiman que captará a nosa atención en maior medida”.

 As plataformas dixitais son agora estruturas especialmente deseñadas para a recollida e procesamento de datos persoais.

•  Datos sociais e de comportamento (Alaimo e Kallinikos, 2017).
•  Leitos moi definidos.
•  Segmentación de audiencias: o seu modelo de negocio pivota sobre os datos dos usuarios (Roderick, 2014).

 “Como empresas, as plataformas dixitais perseguen uns obxectivos e tamén unha rendibilidade. E para lograla dependen en gran medida dos datos dos usuarios: neste sentido é importante apuntar a que as plataformas son estruturas coidadosamente deseñadas para extraer e analizar datos persoais dos usuarios. Que podamos dar ‘gústame’, ‘encántame’ ou compartir un contido di algo sobre nós. Analizar todo o rastro da nosa actividade dentro da plataforma permite a estas elaborar segmentacións bastante precisas sobre as nosas afeccións, intereses, filias e fobias, algo que é especialmente interesante para anunciantes que buscan impactar cos seus produtos e servizos a usuarios moi segmentados”, expuxo o conferenciante. 

Na súa vertente de ‘mercado’, as plataformas son intermediarios que conectan usuarios e anunciantes. Algúns dos motivos do seu gran crecemento:

• Empresas que operan en liña.
• Agregadores de contido de distintos formatos (case sempre creado por terceiros). 
• Altos niveis de personalización.
• Fácil accesibilidade e gratuidade.
• Creación de contido propio > Ferramenta empoderadora (?)
• Conectividade e construción de redes persoais.

“Como mencionamos, ‘plataforma’ é un termo complicado de definir de forma precisa e que se refire a dúas cousas á vez. Pero nun sentido máis terreal, cando nos referimos a plataformas dixitais case todos entendemos que nos referimos a empresas que operan en liña, que agregan gran cantidade de contido normalmente creado por terceiros e que ten uns altos niveis de personalización. Por tanto, por poñer nomes, estamos a referirnos claramente a empresas tales como Facebook, Twitter ou Alphabet (matriz de Google e Youtube). Estas empresas son a día de hoxe xigantes cuxo éxito veu dado por varias concomitancias, pero desde logo polo seu perfil de todo nun onde podemos atopar contido de moi diversa índole nun mesmo lugar, pola posibilidade de postear sobre aquilo que nos interesa, crear eventos, redes persoais, etc.”, relatou Fernández-Roldán. 

As plataformas dixitais teñen agora un modelo de negocio moi dependente da cultura da interacción. “Maior atención pola nosa banda supón maior tempo na plataforma, algo que lles permite mellorar aínda máis o coñecemento sobre os usuarios a través do rastro dixital que van deixando tras de si. Coñecer mellor aos usuarios atrae á súa vez a maior número de anunciantes que queren chegar a un determinado público, o cal redunda nunha mellora de ingresos”, apunta o relator.

Di Alejandro Fernández-Roldán que as plataformas usan algoritmos que fomentan a exposición a contido afín. E foilles ben porque os ingresos do ano 2021 en Facebook suman 117.929 millóns de dólares, o 97% procede de publicidade, segundo os datos de Meta Investor Relations, 2022. Os ingresos en Twitter, e outras no 2021 suman 5.077 millóns de dólares, procedente un 88% da publicidade, segundo Twitter Investor Relations 2022. “As plataformas son altamente dependentes da venda de espazos publicitarios. Quen estaría disposto a poñer en perigo o 90-95% dos seus ingresos? Polo tanto, os incentivos propios a cambiar o seu modelo de negocio son practicamente cero. Poderiamos dicir que é un círculo vicioso difícil de frear. Polo menos desde a autorregulación”. As plataformas, sinala o relator, son mercados con dúas caras pois ofrecen dúas ou máis produtos ou servizos, dous ou máis grupos de clientes (lados); as demandas de ambos os lados están relacionadas por efectos de rede indirectos e a plataforma non existiría sen un destes lados. Un mercado de dobre lado “é aquel en o que unha empresa actúa como unha plataforma, vendendo ou ofrecendo dúas ou máis produtos ou servizos a dous grupos de consumidores, cuxas demandas están relacionadas por efectos de rede indirectos. O mercado e a conexión entre os lados non existirían sen a Plataforma”, asegura Fernández-Roldán.

E é aquí cando o relator quere introducir na ecuación as noticias falsas. “A definición máis frecuente en medios de comunicación entende as noticias falsas como publicacións (falsas) con gran potencial para viralizarse e que tratan de asemellarse a noticias reais (Tandoc et ao., 2017). Esta definición pódese ampliar explicitando o obxectivo da noticia falsa, que non é outro que desinformar e influír dalgún modo na opinión pública (Lazer et ao., 2018). Con todo, estas definicións apelan a un prototipo de noticia falsa que deixa fóra algúns elementos importantes. Vexámolo con dúas preguntas:

1. Considerariamos ‘noticia falsa’ o uso dunha imaxe descontextualizada xeográfica e temporalmente para ilustrar un tema de actualidade e atribuír a propósito unha falsa conexión entre ambos? 
2.  Considerariámolo ‘noticia falsa’ se fose un individuo particular quen publicase devandito contido? 

 Ao meu xuízo, parece razoable contestar que si a ambas as preguntas. Pero, se aplicásemos as definicións anteriores a cada unha delas, a resposta sería un ‘non’. Por tanto, unha definición máis extensa e precisa sería a última”. 

Explica que está moi estendida a idea de que as noticias falsas están moi presentes na nosa vida e que a súa difusión foi fundamental á hora de determinar citas electorais clave como o Brexit ou nas eleccións presidenciais estadounidenses de 2016. “Con todo, aínda que se verteu moita tinta sobre este asunto, non hai unha evidencia clara que sustente isto. Repasemos algúns puntos crave sobre o que sabemos das noticias falsas a través de publicacións académicas: 

•  A velocidade de difusión das noticias falsas é maior que a de noticias procedentes de medios de calidade. E isto é algo que sucede en todo tipo de categorías de contido, aínda que é certo que o efecto é especialmente pronunciado naquelas noticias que inclúen contido de carácter político.
•  Tamén é certo que de media as publicacións falsas en plataformas dixitais xeran máis interaccións que as publicacións de medios de calidade. 
•  Con todo, o cidadán medio atópase con moitas menos noticias falsas do que intuitivamente poderiamos pensar. De feito, tan só un 0.15% do total da dieta de contido, que inclúe toda a nosa actividade en liña así como visionado de programas de televisión. 
•  Máis do 90% dos usuarios non comparte noticias falsas nas súas redes sociais. 

Para comprender o efecto das noticias falsas “necesitamos tamén recorrer evidencia sobre os nosos rumbos e os efectos da información na opinión pública. Un elemento crave que debemos mencionar é o fenómeno da exposición selectiva, que inflúe no noso consumo de información en xeral. Este fenómeno foi amplamente estudado e reflicte a nosa propensión para consultar fontes de información que en principio reforcen as nosas ideas previas. Aquí non estou a descubrir a pólvora: todos temos un medio de comunicación ao que recorremos en maior medida. É algo natural que forma parte da nosa psique e que facilita o noso procesamento de información, pero que tamén presenta problemas: por unha banda, fainos confiar demasiado nas nosas crenzas previas, erosiona incentivos para a nosa aprendizaxe e potencia sesgos. Vexamos 3 dos sesgos máis coñecidos:

• Sesgo de selección: Refírese á procura de evidencia que confirme as nosas crenzas. 
• Sesgo de evidencia incompleta: Por exemplo, cando apuntamos só cara a información que reforza a nosa posición a propósito de que hai outras fontes que apuntan en sentido contrario.
• O sesgo de dispoñibilidade é outro atallo mental que nos fai vulnerables #ante aquela información que máis nos custa lembrar, e por tanto podemos pensar que aquela que lembramos é a máis importante.

“Como dixen, a exposición selectiva é algo natural e tampouco temos que fustigarnos por iso. Pero si é certo que a utilidade de ser conscientes dos nosos propios rumbos é precisamente mitigalos en boa medida. Por exemplo, acudindo a fontes que a priori son menos consistentes coas nosas ideas. En calquera caso, unha exposición selectiva moi intensa podería conducirnos a un destes dous supostos:

•  Unha burbulla na que tratemos de esquivar toda fonte de información que se desvía das nosas ideas.
•  E no peor dos casos unha cámara de eco, que aínda que comparte fundamento coa burbulla, fai referencia a un caso máis extremo onde a interacción está limitada a unha comunidade bastante homoxénea e que rexeita toda fonte que proceda “do sistema”, priorizando fontes alternativas de dubidosa calidade.

“Hai unha perspectiva construtiva da era predigital: entón tiñamos unha única audiencia masiva, todos consumindo máis ou menos o mesmo contido, coma se todos estivésemos a mirar no mesmo espello xigantesco o reflexo de nosa propia sociedade. A revolución dixital ha feito cachizas ese espello, e agora o público habita neses anacos de cristal rotos. Así que o público non é unha soa cousa; está moi fragmentado, e é bastante hostil entre si. Moitos habitamos en burbullas dun tipo ou outro”. A preocupación polas Fake News está polas nubes. Cabe optimismo? Segundo o Edelman Trust Barometer de 2022 no mundo prodúcese un incremento do 76% de noticias falsas. Isto fai dicir ao relator que “é sintomático dunha época nas que houbo campañas de desinformación moi importantes e a divulgación sobre estes feitos. Pero este dato ten así mesmo unha lectura positiva: estamos moi concienciados (e preocupados) da existencia das noticias falsas e iso pode activar aínda máis o que Hugo Mercier chama vixilancia epistémica – ou o noso sistema de pensamento número 2 segundo Kahneman”. “Estudos académicos recentes suxiren que as plataformas dixitais son realmente corrosivas para a confianza nos gobernos, os medios de comunicación e as persoas e institucións en xeral”, di Fernández-Roldán, quen engade que existe unha revisión sistemática de estudos causais e correlacionais sobre medios e plataformas dixitais. E que algunhas asociacións, como o aumento da  participación política e o consumo de información, “son probablemente beneficiosas para a democracia. Estas asociacións positivas obsérvanse a miúdo en países emerxentes e/ou en vías de desenvolvemento. Tamén explica que a revisión conclúe que, en conxunto (e en especial en democracias asentadas), as plataformas dixitais parecen contribuír a unha maior polarización política, fomentan a retórica populista, e asócianse á difusión de información falsa”. 

Alejandro Fernández- Roldán pregúntase se é este descenso na confianza de distintas institucións consecuencia do auxe das noticias falsas. E sinala que hai numerosos erros de percepción sobre as ideas que teñen aqueles ideolóxicamente menos afíns a nós. “Isto descubriuse polo menos en EEUU, e quizá os resultados non sexan completamente extrapolables ao noso contexto, pero si nos advirten de que poida suceder tamén en España. En concreto, este estudo o que fai é avaliar canto as persoas acertan ou se equivocan ao estimar a prevalencia de ideas extremistas en quen é menos ideolóxicamente afíns. O que indican os resultados é que aqueles afíns a un determinado partido político sobreestiman a cantidade de persoas votantes doutro partido que teñen ideas radicais”. “Estudos como este móstrannos que Twitter pode parecerse á sociedade máis do que pensabamos, e que en efecto unha gran porcentaxe de usuarios de Twitter apenas mostran interese por contido sobre política. Un estudo de Pew Research en Estados Unidos pon números sobre este fenómeno: o 22%, ou sexa, entre un cuarto e un quinto dos americanos ten unha conta de twitter. E só o 13% dos tweets dos americanos inclúen contido sobre política nacional. E un segundo dato aínda máis rechamante: o 97% deses tweets sobre política, é dicir, case a totalidade dese 13%, foron publicados polo 10% dos usuarios máis activos. É dicir, o contido político é minoritario e a súa creación e consumo é tamén limitado. Isto quere dicir que unha pequena proporción dos usuarios é realmente activa. Significa isto que non debamos prestarlle atención a este fenómeno? Por suposto que non”. Se as cámaras de eco en liña existen, “son unha realidade para relativamente poucas persoas que, con todo, poden exercer unha influencia e visibilidade desproporcionadas. Noutro estudo de USA que analizaba o comportamento en liña de cidadáns durante a campaña presidencial de 2016 descubriuse que o 5% da poboación consome o 95% de fake news”.

En Facebook a polarización acumúlase en páxinas de contido político. Á pregunta de se recomendan as plataformas contido extremo por defecto o relator di que non, “ou polo menos non por defecto. A exposición a vídeos de canles alternativas, conspiranoicos ou extremistas en Youtube concéntrase en gran medida nun pequeno grupo de persoas con altos niveis previos de resentimento. Estes espectadores xeralmente subscríbense a estas canles (o que fai que Youtube recomende os seus vídeos con máis frecuencia) e, a miúdo, seguen ligazóns externas a Youtube en plataformas extremistas como 8Chan. Os investigadores observaron que o 72% das vistas de vídeos de canles alternativas e o 81% das vistas de vídeos de canles extremistas proveñen de subscritores da canle en cuestión. Por tanto, podemos concluír que as plataformas dixitais aprenden co tempo das nosas preferencias e ofrécennos contido que nos pode interesar. Aínda así, á parte de curar contido que contraveña as súas políticas, non limitan o acceso a contidos extremistas ou conspiranoicos. O problema é a falta de pluralidade”.

O relator sinalou como a difusión de noticias en plataformas amplifica os efectos da exposición selectiva e impulsa a creación de cámaras de eco. Con todo, descoñecemos os efectos… Baixo esta novo paradigma de maior relevancia das plataformas, os usuarios non temos que buscar activamente información acorde coa nosa orientación política posto que as plataformas fornécennola automaticamente cun aura de obxectividade: o mundo parécese ás nosas preferencias sen que nós expresarámolas, polo menos de forma explícita. Esta dinámica pode resultar perigosa. Os nosos sesgos e a nosa ‘docilidade’, é dicir, a nosa tendencia para depender en boa medida de suxerencias, recomendacións e información procedente de canles sociais, fannos vulnerables cara o fenómeno da exposición selectiva”. E tamén,  , _prosegue Fernández-Roldán_ “fenómenos a priori tan disparatados como QAnon, que parte dunha premisa, digamos aloucada, tiveron o seu eco máis aló do mundo en liña, como no recente asalto ao capitolio. A realidade, con todo, é que descoñecemos o verdadeiro mecanismo causa-efecto, e non sabemos se o elemento causante son as noticias falsas, ou se pola contra estas son unha sorte de pretexto para levar a cabo acciones coas que simpatizariamos independentemente da súa poder de convicción. Pero, precisamente pola importancia deste asunto é importante volver apuntar cara á necesidade de dedicar recursos á investigación en desinformación, o funcionamento das plataformas dixitais e as posibles intervencións”.

E advirte: “as noticias falsas, aínda que teñen gran potencial para viralizarse e son capaces de xerar un alto volume de interaccións, moitas veces pola súa capacidade para espertar fortes emocións, algo que está ben documentado, non son tan prevalecentes como puidésemos pensar. Cando os espectadores ou consumidores reflexionan con calma sobre o contido dunha información, son realmente bos á hora de detectar falsidades. O problema, como sinalan Daniel Kahnemann ou Gordon Pennycook nos seus experimentos, é que moitas veces non nos detemos a pensar de forma pausada e analítica, e con todo deixámonos levar pola velocidade dos fluxos de información actuais. Para procesar toda esta información, en moitas ocasións imos co piloto automático aceso, que é propenso a erros de procesamento. É dicir, a sesgos”. O máis preocupante é, segundo o conferenciante, que moitos usuarios comparten noticias falsas a propósito de que o son, simplemente porque se aliñan coas súas ideas, o cal contribúe a un fluxo cínico de contido que pode prexudicar a calidade da opinión pública. “Os científicos sociais identificaron polo menos tres forzas principais que unen ás democracias exitosas: o capital social (amplas redes sociais con altos niveis de confianza), institucións fortes e historias compartidas. As plataformas dixitais puderon contribuír á erosión das tres”.

Así deuse por finalizada a primeira das dúas xornadas deste curso tan interesante en UNED Ourense. Mañá intervirán Uxía Carral Vilar, doutoranda e docente no Departamento de Comunicación na Universidade Carlos III de Madrid, membro-investigadora da Cátedra Jean Monnet “ EU, Disinformation & Fake news”, que falará acerca das noticias falsas como arma política nas redes sociais. E Jesús Zamora Bonilla, catedrático de Lóxica e Filosofía da Ciencia na Facultade de Filosofía da UNED, quen pechará o curso co relatorio: Xornalismo, redes sociais, ciencia e verdade. A partir das 18.30 horas no Centro Cultural Marcos Valcárcel.

UNED Ourense

Comunicacion