Barreiro Rivas: “A condución á Transición tivo moito que ver cunha dinámica social que estaba moito máis avanzada do que inicialmente se cría”
A Igrexa e as dereitas tamén foron protagonistas nas xornadas organizadas pola Universidade de Vigo e a UNED cos profesores Rodríguez Lago e Prada Rodríguez
OURENSE, 12 de marzo de 2019.-Con éxito terminaron as Xornadas de Historia Contemporánea e do Tempo Presente dedicadas este ano á Transición á democracia e a Constitución de 1978, organizadas pola Universidade de Vigo e pola UNED. Entre os relatores, o profesor de Ciencia Política da Universidade de Santiago, Xosé Luís Barreiro Rivas expuxo as claves políticas, económicas e sociais da Transición española entre os anos 1975 e 1982. Tratou de ofrecer un enfoque desde a ciencia política pois lembrou que normalmente “ facemos ou enfoque da Transición como historia dos partidos políticos e por tanto facemos unha Transición cortiña e moi protagonizada polos que aparecían naquel momento como líderes. Tamén o facemos un pouco desde o punto de vista xurídico, sobre cal foi o mecanismo que se empregou para transformar a legalidade franquista nunha legalidade democrática, pero esquecemos case sempre a perspectiva da evolución social que hai previa á Transición e que finalmente fai que a condución desta teña moito que ver cunha dinámica social que estaba moito máis avanzada do que inicialmente se cría”. Engadiu que iso “ fai crebar as visións parciais do modelo e obriga-as a ir por un vieiro de rápido alcance do que era a homologación europea que era, básicamente o concepto que todo o mundo desexaba e entendía”. 
Barreiro sostén que a maior parte dos autores “perden os seus programas na Transición, perden vos seus proxectos de Transición e finalmente téñenos que refundir nunha idea que é a rápida conquista dunha Constitución que realmente nos homologa cos países europeos. E iso faino así o máis listo da película e probablemente tamén o máis valente e o máis ousado que era Adolfo Suárez”. Manifestou o profesor Barreiro Rivas que Suárez “estaba ben asesorado, hai que lembrar a Torcuato Fernández Miranda, pero creo que de súpeto o conxunto dos partidos danse conta de que a única fórmula posible de alcanzar rápidamente ese obxectivo é deixarse guiar por Suárez. Por iso colaboran tanto e xurde o modelo de consenso”. Este modelo, aclarou o relator, foi o intento de adaptarse ao que era a visión que os españois tiñamos de nós mesmos. “O franquismo final estaba moi distante da sociedade española e se aguantou tanto tempo foi porque xa ninguén cría que pagaba a pena acelerar o proceso, pero evidentemente facía moito tempo que España non era franquista, a pesar de moitos modelos de Transición empezaron pensando que había un franquismo sociolóxico que era o que ía dominar, pero despois demostrouse que non era así”.
Barreiro deu unha pincelada do importante cambio rexistrado na España dos anos 60 do século XX e os primeiros anos 70. “Nos 60 son vos anos do chamado Desarrollismo, que foi en termos económicos e non social, e polo tanto iso é o que xustifica a facilidade e a exactitude do proceso”.
O papel da Igrexa
O profesor da Universidade de Vigo José Ramón Rodríguez Lago, referiuse á Igrexa católica e a transición á democracia en España (1965-1982). Explicou que a doutrina do Concilio e o debate posconciliar “xeraron unha crise de identidade no modelo de Estado confesional e de Igrexa de cristiandade, forxados a sangue e lume durante a Guerra Civil e alimentados pola propaganda do mito da Cruzada e dos 25 Anos de Paz”. Engadiu que a apertura de canles institucionais para a libre participación no proceso de reflexión e debate sobre o presente e o futuro de España e da Igrexa propiciou varios aspectos. En primeiro lugar, o “recoñecemento da diversidade e no conflito no seo da Igrexa (con importantes tensións intra-eclesiais e conflitos Igrexa-Estado)”; tamén produciu “as esperanzas ou os medos fronte aos retos e incertezas do futuro”, a aprendizaxe “práctica e traumática” nas fórmulas de participación democrática (votación, asemblea, representación, propaganda, acción directa); a avidez por novos recursos ideolóxicos (socioloxía / ciencia política) e técnicos (estatísticas / enquisas) para a práctica pastoral e política. Sen esquecer, sinalou o relator, a “explosión do fenómeno asembleario que afectou ás diversas frontes teolóxicas, pastorais e políticos” así como a dimensión profética e misioneira dunha Igrexa de base alimentada polo espírito de conversión. Eses procesos, manifestou Rodríguez Lago, “seguiron pautas diverxentes en función da realidade eclesial e sociolóxica de cada diocese, condicionados tamén pola personalidade e a actitude de cada un dos prelados ao mando”. Sinalou como a loita entre a revolución e a reacción tivo o seu epicentro na curia vaticana e no seo “dunha Conferencia Episcopal Española no que as diversas Comisións convertéronse tamén en grupos de influencia”.
A diplomacia vaticana, que estaba envorcada prioritariamente nas negociacións co Estado e as elites dirixentes, “optou polo ‘despegamento’ do réxime ditatorial. Tamén requiriu de tempo para serenar a aguda crise experimentada entre o clero e a militancia”, sinalou o profesor Lago. Co falecemento do arcebispo Morcillo e do cardeal Quiroga Palacios, “as conclusións emanadas do III Sínodo de Bispos celebrado en outubro de 1971 en Roma terían en Tarancón o seu mellor representante”, manifestou. 
Entre 1972 e 1982 o Taranconismo “modelou un proceso de transición eclesial e política, que tratou de marcar distancias por igual coa fronte tradicionalista e a rupturista. Preservar as mellores relacións co futuro réxime resultaba urxente para os intereses eclesiais”.
Os acordos Igrexa-Estado de 1976/1979 tiveron o aval da diplomacia vaticana, o apoio do monarca e as xestións realizadas previamente polo Grupo Tácito, con Marcelino Orella como o seu máximo representante. “A súa aprobación compaxinou un maior grao de autonomía eclesial (designación de bispos), con garantías plenas para o financiamento e a presenza católica no sistema educativo e no exército, claves do futuro”.
Rodríguez Lago destacou que tanto o pontificado de Xoán Paulo II como a vitoria electoral do PSOE “abrirían unha nova etapa caracterizada pola restauración das posicións eclesiais máis conservadoras e a condena ou o silenciamiento do progresismo católico”.
As dereitas
Outro aspecto tocado nestas xornadas sobre A Transición á democracia e a Constitución de 1978, foi o das dereitas españolas no tardofranquismo e na propia Transición, tema defendido polo profesor da Universidade de Vigo e profesor titor da UNED, Julio Prada Rodríguez. Fixo unha síntese digna de mención. Comezou trazando as orixes das dereitas remontándose ao reinado de Fernando VII e pasando por todo o século XIX para chegar ao período 1902-1914, cos carlistas e os partidos dinásticos: o conservador e o liberal. Entre 1914 e 1930 estaban os carlistas, os mauristas e a Unión Monárquica Nacional, á parte da dereita monárquica liberal. Xa entre os anos 1931 e 1936 aparecen en escena as JONS (1911) con R. Ledesma e Onésimo Redondo ás que se sumará en 1933 Falanxe Española de José Antonio Primo de Rivera, o que derivará no nacemento de FE- JONS en 1934. Tamén figuran os carlistas con Comuñón Tradicionalista de F. Conde, en 1932. Neste período figuraba tamén Renovación Española, de alfonsinos e borbónicos, con José Calvo Sotelo. Igualmente contábase co Partido Agrario de J. Martínez de Velasco e Acción Popular, de Anxo Herrera Oria, que derivaría en CÉDAA de 1933 con Gil Carballos.
Julio Prada expuxo tamén a presenza de FET das JONS en 1937. No franquismo o panorama das dereitas agrúpase no que entón se denominaban familias políticas que, como sinalou o relator, estaban enfrontadas por conseguir cotas de poder e influencia política ou económica. A pesar das súas diferenzas ideolóxicas, todas comparten os principios tradicionais da dereita española, é dicir, catolicismo, nacionalismo español, defensa da orde e da paz social, concepción tradicional da familia e rechzo da democracia liberal, ou sexa, as liberdades públicas, o parlamentarismo, os partidos políticos… Ademais coinciden na súa fidelidade e unidade ao redor de Franco. Esas familias son, pola parte da Igrexa, a propia xerarquía eclesiástica, o Opus Dei e a Asociación Católica Nacional de Propagandistas ( ACNP). Outra familia era a militar e, en terceiro lugar, os grupos políticos (falanxistas, monárquicos, tradicionalistas e tecnócratas).
Julio Prada amosou que desde finais dos anos 60 “acentúanse as diferenzas estratéxicas”, é dicir, exponse como afrontar a evolución do réxime franquista ante os cambios económicos e sociais ademais de exporse como institucionalizar a participación política e canalizar as diversas sensibilidades dentro do Movemento, situándose aquí o debate sobre as asociacións políticas. O profesor Prada mencionou dúas orientacións contrapostas, por unha banda, quen avogaba pola defensa da continuidade do franquismo sen Franco e quen defendía un tránsito paulatino cara á democracia. E aquí menciona o relator unha dereita neofranquista, que acepta a evolución cara a unha democracia “controlada con elementos de continuidade” e sectores reformistas que poden “confluír con grupos procedentes da oposición moderada”.
Ante o declive de Franco e o continuísmo de Carrero Branco, aparecerán os continuistas e os aperturistas ou reformistas. Estes últimos, segundo manifestou Prada, “coinciden en que o franquismo non sobreviviría a Franco pero tampouco sería derrotado pola oposición”; discrepan no ritmo e intensidade das reformas, establécense os primeiros contactos para constituír asociacións políticas dentro do réxime e rexístrase “escasa actividade antes da morte de Franco polo custo da disidencia e a ausencia de alternativas viables”.
Tras a morte do ditador xurdiría un proceso de reinvención dunhas dereitas democráticas e liberais. Entre os anos 1974 e xuño de 1977 había cinco dereitas: a dereita nostálxica, o grupo Tácito, os Azuis; os seguidores de Fraga e a dereita neofranquista.
A dereita nostálxica, coñecida como Búnker, integrábana altos mandos do Exército, sectores integristas da Igrexa católica así como pequenos grupos da extrema dereita activista que procedían do falangismo, o carlismo ou que simplemente eran franquistas. Esta dereita, sinala Julio Prada, non tiña apoios sociais e ocupaba importantes posicións de poder en sectores estratéxicos como a Xudicatura, a burocracia. Por tanto, explica o relator, tiña un importante poder neses sectores desde os que podía condicionar o proceso de transición.
Os Azuis, como relata Prada Rodríguez, comezaron a organizarse cara a 1970 con Fernando Ferreiro Tejedor e a súa bandeira era a regulamentación do dereito de asociación. “En xaneiro de 1973 o grupo dos 39 dirixe unha carta a Franco pedindo diálogo, liberdades efectivas e a ampliación das canles de participación política”, Unha parte destes pasou a integrar o Grupo Parlamentario Independente das Cortes en marzo de 1975. Parte dos seus membros colaborarán con Adolfo Suárez desde o principio e ingresarían na UCD. Entre eses membros están Martín Vila, Ortí Bordás, Sancho Rof, Eduardo Navarro, Fernando Suárez ou Gabriel Cisneros.
A dereita neofranquista conformábana “personalidades escasamente articuladas, falanxistas, tradicionalistas, tecnócratas e católicos que se expoñen a necesidade de reunificar ás distintas familias, en maio de 1974” aínda que os falanxistas ao final negáronse a integrarse optando por constituír diferentes asociacións aproveitando o Estatuto de Asociacións Políticas de Arias Navarro, de xaneiro de 1975. Así, o profesor Prada foi mencionando a Unión do Pobo español, promovida desde o Movemento, con Suárez e Cruz Martínez Esteruelas; a ANEPA, Unión Social Popular, de L. Stampa, Thomas de Carranza e Rodríguez de Valcárcel; a Unión Nacional Española, con Fernández da Moura e Veo de Antelo; Democracia Social, de Licinio de la Fuente; Acción Rexional, de Laureano López Rodó ; a Unión Democrática Española, Acción Democrática, de Silva Muñoz e por último, Reforma Social Española, de Manuel Cantarero do Castelo, algúns de cuxos integrantes, di Prada, acabarían en Alianza Socialista, o PSOE ou en Acción Cidadá Liberal. Esta dereita neofranquista defendía o continuísmo compatible “cun cambio lento que desembocase nunha democracia controlada desde o poder”,
Outra familia era o Grupo Tácito, unha iniciativa de Abelardo Algora, que estaba na ACNP, en maio de 1973, de Osorio e Álvarez de Miranda, que se deron a coñecer no diario Ya en xuño daquel ano. Tamén estaban democristiáns como Landelino Lavilla, Pío Cabanillas, Cavero, Carrís, Otero Novas, Díaz-Ambrona, Marcelino Oreja, Calvo Sotelo, entre outros. Todos eles defendían “o pluralismo político, os dereitos humanos, a soberanía popular, a aconfesionalidade do Estado e a defensa do Vaticano II, a monarquía como motor de cambio”, sinala Prada Rodríguez, subliñando que desconfiaban dunha posible hexemonía da esquerda no proceso de cambio, por influencia de Portugal. Unha parte deses membros confluíu en FEDISA con Manuel Fraga. “Os principais elementos de división virán ao redor da apertura dun proceso limitado á reforma das Leis Fundamentais (Osorio) ou máis avanzado (contactos coa Democracia Cristina da oposición e mesmo o PSOE), a insuficiencia (a maioría) do reformismo de Arias Navarro, a maior ou menor proximidade a Fraga (a maioría afástanse) e a necesidade de converterse en partido polí tico ou seguir como corrente de opinión”. Unha parte dese Grupo Tácito integrarase no primeiro goberno de Suárez, como lle pasou a Osorio, Lavilla, Oreja ou a Calvo Sotelo, e outros se vincularán ao partido Popular, como Cabanillas, ou ao partido Popular Demócrata Cristián, como Álvarez de Miranda, Cavero e outros. Aquí está a orixe de UCD, lembrou Xullo Prada no seu relatorio.
A outra familia era a dos seguidores de Fraga. No seu libro Lexitimidade e representación, publicado en 1973, formulou a súa teoría do Centro, pois consideraba que a evolución social española deixara ao país “ escorado á dereita”, polo que consideraba que debería avanzar cara o centro valéndose dun reformismo que evitase un bandazo á esquerda. Así, Fraga “non acepta o marco xurídico das Asociacións Políticas de 1974 e fracasa a Triple Alianza (Fraga- Alzaga-Silva) que pretendía patrocinar o Goberno”. O Gabinete de Orientación e Documentación (GODSA) tentaba explorar alternativas políticas de futuro e faise un chamamento para conseguir unha reforma democrática.
Di Prada que a Federación de Estudos Independentes ( FEDISA) coincidiu cos Tácitos na promoción de estudos para avanzar cara á evolución das estruturas políticas do país. “O seu proxecto de reforma política de maio de 1976 mantén un Senado de representación corporativa, un Congreso por sufraxio universal; a Coroa tería unha función moderadora, desaparece o Consello Nacional do Movemento, mantiña o Consello do reino e contemplaba un Tribunal de Garantías Constitucionais e un Consello Económico e Social. Pero Fraga tiña unha mala sintonía co Rei, isto, sumado aos sucesos de Vitoria en marzo de 1976 e ao nomeamento de Suárez en xullo do devandito ano, non deixou outra alternativa a Fraga que a de “achegarse á dereita neofranquista, en outubro de 1976 coa creación da Federación de Partidos de Alianza Popular”. Dita Federación, tal como relatou Prada Rodríguez, “responde á necesidade de contar cunha plataforma que una ás familias políticas que sostiveran ao franquismo (os falanxistas non se integrarán por medo a perder as súas bases)”. Fraga explicaba que había que illar á extrema dereita e atraer ás forzas conservadoras cara o centro. A percepción dos Estados Unidos era unha relación antinatural de rencorosos que facía perigar o avance cara a reforma política.
Julio Prada mencionou o xiro de Fraga como “escenario de oportunidades políticas, contención dos seus impulsos reformistas que era coherente coa súa tendencia de ‘evolucionar’ máis que de ‘reformar’, e desexo de non quedar illado, pois pensaba que a articulación da dereita só podería facerse desde o réxime e non errou como demostran os casos de Gil Carballos, Ruiz Jiménez ou Areilza”.
En marzo de 1977 celebrouse o primeiro Congreso no que se creou o Partido Unido de Alianza Popular ( PUAP), non integrándose ADE e UNE, defendíase o catolicismo, a patria, a monarquía, a defensa do legado franquista, o humanismo cristián ademais de opoñerse á legalización do PCE, en definitiva, como sinala o relator, “mira máis cara ao pasado que ao futuro”. Fraga conseguiu un fracaso electoral con 1,5 millóns de votos, o 8,2% de sufraxios, lembrou Prada.
No ano 1977 simplifícase o número de familias dereitistas. Entre xuño e o referendo constitucional daquel ano estaban a UCD, a dereita nostálxica e Alianza Popular. En novembro de 1976 o Partido Popular agrupaba a democristiáns de Tácito, ademais de liberais, rexionalistas, socialdemócratas, independentes, membros de FEDISA e rexionalistas. Era un partido aconfesional que se inspiraba no humanismo europeo. Tamén era democrático, que pretendía actuar como contrapeso entre AP e o socialismo marxista. Celebrou o seu primeiro Congreso os días 6 e 7 de febreiro de 1977 en Madrid.
O 20 de xaneiro daquel ano aparece en escena a Coalición Centro Democrático no que estaban, sinalou Prada Rodríguez, o Partido Popular, Partido Demócrata Popular, Partido Popular Demócrata Cristián, Unión Demócrata Cristiá, a Federación de Partidos Demócratas e Liberais, o Partido Liberal e o Partido Social Demócrata.
Dita coalición, indicou o conferenciante, defendía a “lexitimidade democrática dalgúns integrantes da oposición moderada, tiña contactos con empresarios, personalidades coñecidas” ademais de mostrar unha notable debilidade respecto ao Goberno, coa saída de Areilza por decisión de Suárez e a maioría de suaristas nas listas electorais. Por outra banda aparece o Grupo Parlamentario Independente de G. Cisneros e os Socioazules de Martín Villa, que dan lugar á Federación Social Independente de Sancho Rof. Estes achegarán o líder, Adolfo Suárez e recursos, é dicir, gobernación, apoio bancario e empresarial así como da Igrexa seguindo, precisa Julio Prada, a liña de Tarancón. Tanto desta Federación como da Coalición de Centro Democrático citada xurdiría a UCD o 3 de maio de 1977.
Por último, a dereita nostálxica non obtivo representación parlamentaria en xuño de 1977, pois Alianza Nacional conseguiu o 0,37% de votos e FE das JONS Auténtica, o 0,25%, é dicir, menos de 120.000 votos. Esta dereita integra o bloque oposto ao referendo constitucional.
